วรรณกรรมของสุนทรภู่ มีอยู่มากมาย มีทั้งที่เป็น ประเภทกลอน หรือ นิราศมี ๙ เรื่อง ผลงานด้าน อื่นๆ ของท่าน มีดังนี้ ประเภทนิทานมี ๕ เรื่อง 1. โคบุตร 2. พระอภัยมณี 3. พระไชยสุริยา 4. ลักษณะวงศ์ 5. สิงหไกรภพ ประเภทสุภาษิต มี ๒ เรื่อง 1. สุภาษิตหญิง 2.สวัสดิรักษา 3. เพลงยาวถวายโอวาท ประเภทบทละคร มี ๑ เรื่อง 1. อภัยนุราช ประเภทเสภา มี ๒ เรื่อง 1. ขุนช้างขุนแผน ตอนกำเนิดพลายงาม 2. พระราชพงศาวดาร ประเภทบทเห่กล่อม มี ๔ เรื่อง 1. จับระบำ 2. กากี 3. พระอภัยมณี 4. โคบุตร แนะนำที่พักที่น่าสนใจ (1) แนะนำที่พักที่น่าสนใจ (2) แนะนำที่พักที่น่าสนใจ (3)
ประเภทนิทาน มี 5 เรื่อง1.นิทานโคบุตร 2.พระอภัยมณี - พระอภัยมณีกับศรีสุวรรณเรียนวิชา - นางผีเสื้อลักพระอภัยมณี 3.พระไชยสุริยา 4.ลักษณะวงศ์ 5.สิงหไกรภพ
1.นิทานโคบุตร เป็นนิทานเรื่องแรกของสุนทรภู่ แต่งขึ้นเพื่อถวายเจ้านายในพระราชวังหลังพระองค์หนึ่ง เป็นเรื่องเกี่ยวกับ โคบุตรซึ่งเป็นลูกของพระอาทิตย์และนางอัปสร โดยฝากเลี้ยงไว้กับพญาราชสีห์ และนางไกรสร เมื่อเจริญชันษาโคบุตรซึ่งได้รับของวิเศษจากพระอาทิตย์ คือ แหวน และสังวาล และได้รับมอบใบยาวิเศษที่สามารถชุบชีวิตคนตายให้มีชีวิตได้จากราชสีห์ ต่อจากนั้นจึงเป็นเรื่องาวการผจญภัยของโคบุตร ดังที่จะคัดมาตอนหนึ่งในตอนท้ายที่โคบุตรมีพระมเหสีสองคน คือ นางอำพันมาลา และมณีสาคร นางอำพันมาลาเห็นโคบุตรรักนางมณีสาครมากกว่าตน จึงทำเสน่ห์ให้โคบุตรหลงรัก แต่อรุณกุมารได้แก้ไขเสน่ห์ โคบุตรโกรธมากถึงกับสั่งประหาร แต่อรุณกุมารขอร้อง โคบุตรจึงขับไล่นางอำพันมาลาออกจากวัง ดังต่อไปนี้ โฉมอำพันมาลาน้ำตาไหล เห็นชาวในพระสนมมาคับคั่ง ค่อยหยุดยืนฝืนองค์ทรงประทัง เหลียวมาสั่งสาวสวรรค์กำนัลใน จงปกป้องครองกันเป็นผาสุก อย่ามีทุกข์เศร้าสร้อยละห้อยไห้ เรามีกรรมจำลาเจ้าคลาไคล หักพระทัยออกจากทวารา
2.พระอภัยมณี
เมื่อกล่าวถึงสุนทรภู่ ต้องนึกถึงเรื่องพระอภัยมณี และถ้าพูดถึงพระอภัยมณี ก็ต้องนึกถึงสุนทรภู่เป็นคู่กัน เรื่องพระอภัยมณีโด่งดังมานานมาก สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงกล่าวไว้ในคำอธิบายว่าด้วยเรื่องพระอภัยมณีของสุนทรภู่ ตอนหนึ่งว่า "เมื่อข้าพเจ้ายังเยาว์ เป็นสมัยแรกมีหนังสือเรื่องพระอภัยมณีพิมพ์ขาย ครั้งนั้นเห็นคนชั้นผู้ใหญ่ทั้งผู้ชายผู้หญิง ชอบอ่านเรื่องพระอภัยมณีแพร่หลาย ถึงจำกลอนในเรื่องพระอภัยมณีไว้กล่าวเป็นสุภาษิตได้มากบ้างน้อยบ้างแทบจะไม่เว้นตัว" หมอสมิท ซึ่งเข้ามาตั้งโรงพิมพ์ในกรุงเทพฯ สมัยรัชกาลที่ ๕ ไล่ๆ กับหมอบรัดเลย์ ได้เป็นผู้พิมพ์ผลงานของท่านสุนทรภู่ ขายดิบขายดีจนร่ำรวย ถึงแก่ออกตามหาทายาทของสุนทรภู่ เพื่อมอบเงินรายได้ส่วนหนึ่งให้ ทำให้เราได้ทราบว่า ทายาทของท่านสุนทรภู่ใช้นามสกุลต่อมาว่า "ภู่เรือหงษ์" เหตุที่พระอภัยมณีโด่งดังเป็นที่สุด น่าจะมาจากความแปลกแหวกแนวของท่านสุนทรภู่นั่นเอง แม้พระเอกของเรื่องจะยังเป็นโอรสเจ้าเมืองเหมือนนิทานจักรๆ วงศ์ๆ เรื่องอื่น แต่แทนที่พระเอกคนนี้จะไปเรียนวิชากษัตริย์ วิชานักรบ กลับไปเรียนดนตรี การออกผจญภัยของพระเอกคนนี้ก็ไม่ได้เจอแค่ยักษ์หรือเทวดาอย่างเรื่องอื่นๆ แต่มีทั้งผีเสื้อสมุทร นางเงือก โจรสลัด แขก ฝรั่ง อาหรับ จีน ฮินดู ฤาษี ชีเปลือย ฯลฯ แล้วยังฉากหลังของเนื้อเรื่องที่เป็นดินแดนผจญภัยอีกเล่า กลับไปอยู่นอกสมุทรอ่าวไทยเสียนี่ !! ความพิสดารของเนื้อเรื่องประกอบกับความสามารถในเชิงการประพันธ์ของท่านสุนทรภู่ทำให้นิทานเรื่องนี้โดดเด่นมาเป็นร้อยๆ ปีอย่างไม่มีเรื่องใดเทียบได้ พระอภัยมณี เป็นกลอนนิทานที่มีความยาวมากถึง ๙๕ เล่มสมุดไทย แบ่งเป็น ๖๔ ตอน ยังไม่สามารถระบุได้ว่า ท่านสุนทรภู่แต่งตอนใด เมื่อใด ให้ใคร มีกล่าวกันหลายลักษณะ บ้างก็ว่าท่านแต่งเมื่อครั้งตกยากหรือต้องจำคุก บ้างก็ว่าท่านแต่งถวายเจ้านายที่ให้ความอุปการะ เช่นพระองค์เจ้าลักขณานุคุณบ้าง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพบ้าง ดังนี้ การเล่าเรื่องพระอภัยมณีในที่นี้ ผู้จัดทำยังไม่มีเวลาเสาะหาต้นฉบับที่เป็นกลอนนิทานสมบูรณ์ทั้งเรื่อง จึงจำเป็นต้องจับความจากหนังสือหลายเล่ม เพื่อรวบรวมเนื้อหาส่วนที่เป็นกลอนให้ได้มากที่สุด ส่วนที่ไม่มีกลอน จึงจะเล่าพรรณนาด้วยโวหารธรรมดา แม้จะยังไม่สามารถแสดงกลอนนิทานได้ครบทั้งเรื่อง แต่อัจฉริยภาพของท่านสุนทรภู่ก็ไม่ได้ถูกบดบังหรือลดทอนไปเลยแม้แต่น้อย
เหตุที่พระอภัยมณีโด่งดังเป็นที่สุด น่าจะมาจากความแปลกแหวกแนวของท่านสุนทรภู่นั่นเอง แม้พระเอกของเรื่องจะยังเป็นโอรสเจ้าเมืองเหมือนนิทานจักรๆ วงศ์ๆ เรื่องอื่น แต่แทนที่พระเอกคนนี้จะไปเรียนวิชากษัตริย์ วิชานักรบ กลับไปเรียนดนตรี การออกผจญภัยของพระเอกคนนี้ก็ไม่ได้เจอแค่ยักษ์หรือเทวดาอย่างเรื่องอื่นๆ แต่มีทั้งผีเสื้อสมุทร นางเงือก โจรสลัด แขก ฝรั่ง อาหรับ จีน ฮินดู ฤาษี ชีเปลือย ฯลฯ แล้วยังฉากหลังของเนื้อเรื่องที่เป็นดินแดนผจญภัยอีกเล่า กลับไปอยู่นอกสมุทรอ่าวไทยเสียนี่ !! ความพิสดารของเนื้อเรื่องประกอบกับความสามารถในเชิงการประพันธ์ของท่านสุนทรภู่ทำให้นิทานเรื่องนี้โดดเด่นมาเป็นร้อยๆ ปีอย่างไม่มีเรื่องใดเทียบได้
พระอภัยมณี เป็นกลอนนิทานที่มีความยาวมากถึง ๙๕ เล่มสมุดไทย แบ่งเป็น ๖๔ ตอน ยังไม่สามารถระบุได้ว่า ท่านสุนทรภู่แต่งตอนใด เมื่อใด ให้ใคร มีกล่าวกันหลายลักษณะ บ้างก็ว่าท่านแต่งเมื่อครั้งตกยากหรือต้องจำคุก บ้างก็ว่าท่านแต่งถวายเจ้านายที่ให้ความอุปการะ เช่นพระองค์เจ้าลักขณานุคุณบ้าง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพบ้าง ดังนี้
การเล่าเรื่องพระอภัยมณีในที่นี้ ผู้จัดทำยังไม่มีเวลาเสาะหาต้นฉบับที่เป็นกลอนนิทานสมบูรณ์ทั้งเรื่อง จึงจำเป็นต้องจับความจากหนังสือหลายเล่ม เพื่อรวบรวมเนื้อหาส่วนที่เป็นกลอนให้ได้มากที่สุด ส่วนที่ไม่มีกลอน จึงจะเล่าพรรณนาด้วยโวหารธรรมดา แม้จะยังไม่สามารถแสดงกลอนนิทานได้ครบทั้งเรื่อง แต่อัจฉริยภาพของท่านสุนทรภู่ก็ไม่ได้ถูกบดบังหรือลดทอนไปเลยแม้แต่น้อย
"นิทาน" พระอภัยมณี ตอนที่ ๑ พระอภัยมณีกับศรีสุวรรณเรียนวิชา
เรื่องย่อ พระอภัยมณีและศรีสุวรรณ เป็นโอรสของท้าวสุทัศน์และพระนางประทุมเกสรแห่งกรุงรัตนา เมื่อทั้งสองพระองค์ เจริญพระชันษาถึงเวลาต้องเรียนหนังสือ ท้าวสุทัศน์จึงส่งพระโอรสไปศึกษาวิชากับทิศาปาโมกข์ ตามโบราณ ราชประเพณี พระอภัยมณีและศรีสุวรรณออกเดินทางไปจนถึงหมู่บ้านจันตคาม พบทิศาปาโมกข์สองคน คนหนึ่งชำนาญทางปี่ อีกคนหนึ่งชำนาญทางกระบอง ทั้งสองคนมีความเลื่อมใส จึงสมัครเป็นศิษย์ขอเรียนวิชาอยู่ในสำนัก นั้น พระอภัยมณีเรียนเป่าปี่ ส่วนศรีสุวรรณเรียนการต่อสู้ด้วยกระบอง ครั้นเรียนสำเร็จแล้ว พระอภัยมณีและศรีสุวรรณก็ลาอาจารย์ทิศาปาโมกข์กลับบ้านเมือง แต่เมื่อท้าวสุทัศน์ ทรงทราบว่าพระโอรสไปเรียนวิชาอะไรมา ก็กริ้วนัก ว่าเลือกเรียนวิชาชั้นต่ำ ไม่สมกับเป็นโอรสของกษัตริย์ จึง ขับไล่พระโอรสทั้งสองออกจากบ้านเมือง ทั้งสองคนเดินทางร่อนเร่ไปได้รับความลำบากนัก ศรีสุวรรณยังปลอบโยน พระอภัยมณี เป็นคติเตือนใจถึงคุณค่าของการมีวิชาความรู้ว่า
มีความรู้อยู่กับตัวกลัวอะไร
ชีวิตไม่ปลดปลงคงได้ดี
พระอภัยมณีและศรีสุวรรณเดินทางผ่านป่าเขาลำเนาไพรมาจนถึงชายทะเลแห่งหนึ่ง ในกลอนกล่าวถึง ว่า "มหิงษสิงขร" และยังมีคำว่าสิงขรอีกหลายแห่ง จนกาญจนาคพันธุ์เชื่อว่าไม่ใช่กลอนพาไป แต่เป็นการจงใจระบุถึงชื่อนี้จริง ๆ นั่นก็คือ "ด่านสิงขร" ชายทะเลเขตไทยทางด้านอ่าวอันดามัน ที่ริมชายทะเลนี้ ทั้งสองพระองค์ได้พบกับพราหมณ์สามสหาย คือโมราผู้มีวิชาผูกสำเภายนต์สานน ผู้มีความ สามารถเรียกลมฝน และวิเชียร ผู้เชี่ยวชาญการยิงธนู สามารถยิงได้ทีละเจ็ดลูก เมื่อไต่ถามทำความรู้จักกันแล้ว พราหมณ์ทั้งสามสงสัยว่า วิชาดนตรีของพระอภัยมณีนั้นดีอย่างไร พระอภัยมณีจึงเป่าปี่ให้ฟัง ทำให้พราหมณ์ทั้งสาม และศรีสุวรรณหลับไป
๏ แต่ปางหลังยังมีกรุงกษัตริย์ สมมุติวงศ์ทรงนามท้าวสุทัศน์ อันกรุงไกรใหญ่ยาวสิบเก้าโยชน์ สะพรึบพร้อมไพร่ฟ้าประชาชี มีเอกองค์นงลักษณ์อัครราช สนมนางแสนสุรางคนิกร มีโอรสสององค์ล้วนทรงลักษณ์ ชื่ออภัยมณีเป็นพี่ยา อันกุมารศรีสุวรรณนั้นเป็นน้อง พึ่งโสกันต์ชันษาสิบสามปี สมเด็จท้าวบิตุรงค์ดำรงราชย์ จะเสกสองครองสมบัติขัตติยา จึงดำรัสตรัสเรียกโอรสราช พ่อจะแจ้งเจ้าจงจำคำโบราณ ย่อมพากเพียรเรียนไสยศาสตร์เวท ได้ป้องกันอันตรายนครา พระลูกรักจักสืบวงศ์กษัตริย์ หาทิศาปาโมกข์ชำนาญชาญ
ผ่านสมบัติรัตนานามธานี ภูเขาโขดเป็นกำแพงบูรีศรี ชาวบุรีหรรษาสถาวร พระนางนาฏนามปทุมเกสร ดังกินนรน่ารักลักขณา ประไพพักตร์เพียงเทพเลขา พึ่งแรกรุ่นชันษาสิบห้าปี เนื้อดังทองนพคุณจำรุญศรี พระชนนีรักใคร่ดังนัยนา แสนสวาทลูกน้อยเสน่หา แต่วิชาสิ่งใดไม่ชำนาญ มาริมอาสน์แท่นสุวรรณแล้วบรรหาร อันชายชาญเชื้อกษัตริย์ขัตติยา สิ่งวิเศษสืบเสาะแสวงหา ตามกษัตริย์ขัตติยาอย่างโบราณ จงรีบรัดเสาะแสวงแห่งสถาน เป็นอาจารย์พากเพียรเรียนวิชาฯ
๏ บัดนั้นพี่น้องสองกษัตริย์ จึงทูลความตามจิตเจตนา หวังแสวงไปตำแหน่งสำนักปราชญ์ ก็สมจิตเหมือนลูกคิดทุกคืนวัน แล้วก้มกราบบิตุราชมาตุรงค์ จะเดินทางกลางป่าพนาดอน จะพูดจาสารพัดบำหยัดยั้ง แม้นหลับนอนผ่อนพ้นที่ภัยพาล พระพี่น้องสององค์ทรงสดับ พระเชษฐาบัญชาชวนน้องชาย แล้วแต่งองค์สอดทรงเครื่องกษัตริย์ แล้วลีลามาสถิตบนแท่นทอง จึงชวนกันจรจรัลจากสถาน ศศิธรจรแจ้งกระจ่างตา
ประนมหัตถ์อภิวันท์ด้วยหรรษา ลูกคิดมาจะประมาณก็นานครัน ซึ่งรู้ศาสตราเวทวิเศษขยัน พอแสงจันทร์แจ่มฟ้าจะลาจร ทั้งสององค์ลูบหลังแล้วสั่งสอน จงผันผ่อนตรึกจำคำโบราณ จนลุกนั่งน้ำท่ากระยาหาร อดบันดาลโกรธขึ้งจึงสบาย เคารพรับบังคมด้วยสมหมาย มาสรงสายสาคเรศบนเตียงรอง เนาวรัตน์เรืองศรีไม่มีสอง จนย่ำฆ้องสุริยนสนธยา ออกทวารเบื้องบูรพทิศา ทั้งสองราเดินเรียงมาเคียงกันฯ
๏ ล่วงตำบลชนบทไปหลายบ้าน เสียงเสือกวางกลางเนินพนมวัน จนแสงทองรองเรืองอร่ามฟ้า คณานกเริงร้องคะนองไพร ทั้งสององค์เหนื่อยอ่อนเข้าผ่อนพัก ครั้นหายเหนื่อยเมื่อยล้าอุตส่าห์เดิน บ้างผลิดอกออกผลพวงระย้า พระอภัยมณีศรีสุวรรณ พระพี่เก็บกาหลงส่งให้น้อง พระน้องเก็บมะลุลีให้พี่ยา เห็นมะม่วงพวงผลพึ่งสุกห่าม อร่อยหวานปานเปรียบรสนมเนย ครั้นสิ้นแสงสุริยาทิพากร ทั้งสองแสนเหนื่อยยากลำบากองค์ พระเชษฐาอาลัยถึงไอศวรรย์ น้องคะนึงถึงพี่เลี้ยงแลนางนม
เข้าดอนด่านแดนไพรพอไก่ขัน ให้หวั่นหวั่นวังเวงหวาดฤทัย พระสุริยาเยื้องเยี่ยมเหลี่ยมไศล เสียงเรไรจักจั่นสนั่นเนิน หยุดสำนักลำเนาภูเขาเขิน พิศเพลินมิ่งไม้ในไพรวัน ปีบจำปาสุกรมนมสวรรค์ ต่างชิงกันเก็บพลางตามทางมา เดินประคองเคียงกันด้วยหรรษา ทั้งสองราเดินดมแล้วชมเชย ทำไม้ง่ามน้อยน้อยสอยเสวย อิ่มแล้วเลยล่วงทางมากลางดง สำนักนอนเนินผาป่าระหง บาทบงสุ์บวมบอบระบมตรม กับกำนัลน้อยน้อยนางสนม กับบรมบิตุเรศพระมารดาฯ
๏ สิบห้าวันดั้นเดินในไพรสณฑ์ เรียกว่าบ้านจันตคามพราหมณ์พฤฒา อาจารย์หนึ่งชำนาญในการยุทธ์ รำกระบองป้องกันกายสกนธ์ อาจารย์หนึ่งชำนาญในการปี่ ผู้ใดฟังวังเวงในวิญญาณ์ อันสองท่านราชครูนั้นอยู่ตึก เป็นข้อความตามมีวิชาการ แม้นผู้ใดใครจะเรียนวิชามั่ง ถ้ามีทองแสนตำลึงมาถึงใจ
๏ วันนั้นพระอภัยมณีศรีสุวรรณ เห็นลิขิตปิดไว้กับใบทวาร อันท่านครูอยู่ตึกตำแหน่งนี้ จึงดำรัสตรัสแก่พระน้องยา แต่เที่ยวดูเสียให้รู้ทั้งย่านบ้าน ตรัสพลางย่างเยื้องครรไลไป เห็นแผ่นผาจารึกลายลิขิต ท่านอาจารย์การกระบองก็คล่องนัก จึงบัญชาว่ากับพระน้องแก้ว สองอาจารย์ปานดวงแก้ววิเชียร อนุชาว่ากลการศึก ถ้าเรียนรู้รำกระบองได้ว่องไว พระเชษฐาว่าจริงแล้วเจ้าพี่ แต่ใจพี่นี้รักทางนักเลง ถึงการเล่นเป็นที่ประโลมโลก แต่ขัดสนจนจิตคิดประวิง
ถึงตำบลบ้านหนึ่งใหญ่หนักหนา มีทิศาปาโมกข์อยู่สองคน ถึงอาวุธซัดมาดังห่าฝน รักษาตนมิให้ต้องคมศัสตรา ทั้งดีดสีแสนเสนาะเพราะหนักหนา เคลิ้มนิทราลืมกายดังวายปราณ จดจารึกอักขราไว้หน้าบ้าน แสนชำนาญเลิศลบภพไตร จงอ่านหนังสือแจ้งแถลงไข จึงจะได้ศึกษาวิชาการฯ
จรจรัลเข้ามาถึงหน้าบ้าน พระทรงอ่านแจ้งจิตในกิจจา ฝีปากปี่เป่าเสนาะเพราะหนักหนา อันวิชาสิ่งนี้พี่ชอบใจ ท่านอาจารย์ยังจะมีอยู่ที่ไหน ถึงตึกใหญ่ที่ครูอยู่สำนัก เข้ายืนชิดอ่านดูรู้ประจักษ์ ได้ทองหนักแสนตำลึงจึงได้เรียน พ่อเห็นแล้วหรือที่ลายลิขิตเขียน เจ้ารักเรียนที่ท่านอาจารย์ใด น้องนี้นึกรักมาแต่ไหนไหน จะชิงชัยข้าศึกไม่นึกเกรง วิชามีแล้วใครไม่ข่มเหง หมายว่าเพลงดนตรีนี้ดีจริง ได้ดับโศกสูญหายทั้งชายหญิง ด้วยทรัพย์สิ่งหนึ่งนี้ไม่มีมาฯ
๏ ศรีสุวรรณปัญญาฉลาดแหลม ธำมรงค์เรือนมณีมีราคา พอบูชาอาจารย์เอาต่างทรัพย์ อันตัวน้องนี้จะอยู่ด้วยครูกระบอง ขอพระองค์จงเสด็จไปท้ายบ้าน ครั้นเสร็จสมปรารถนาไม่ช้าที พระอภัยได้คิดถึงคำน้อง เข้าหยุดยั้งสั่งเสียกันเสร็จการ ศรีสุวรรณกุมารชาญฉลาด เห็นภูมิฐานเคหาโอฬารึก มองเขม้นเห็นพราหมณ์พฤฒาเฒ่า ดูรูปร่างอย่างเยี่ยงพระโยคี ก็แจ้งว่าอาจารย์เจ้าของตึก กระทั่งไอให้เสียงเป็นแยบคาย
๏ ฝ่ายพราหมณ์พรหมโบราณอาจารย์เฒ่า ชำเลืองเนตรแลดูเห็นกุมาร ดูแน่งน้อยรูปร่างเหมือนอย่างหุ่น อร่ามเรืองเครื่องประดับระยับตา จึงขยดลดเลื่อนลงนั่งใกล้ มีธุระอะไรในใจจง
๏ หน่อกษัตริย์ขัตติย์วงศ์ทรงสดับ พระบิดาข้าบำรุงซึ่งกรุงไกร จึงดั้นเดินเนินป่ามาถึงนี่ รู้ว่าท่านพฤฒาเป็นอาจารย์ แต่โปรดเกล้าคราวมาข้ายากแค้น ธำมรงค์เรือนมณีฉันมีมา แล้วถอดแหวนวงน้อยที่ก้อยขวา ตาพราหมณ์เฒ่าเอาสำลีประชีรอง แล้วไต่ถามนามวงศ์ถึงพงศา อยู่เคหาตาพราหมณ์ไม่ลามลวน ถึงยามดึกฝึกสอนในการยุทธ์ กระบองกระบี่ถี่ถ้วนทุกวิชา
จึงยิ้มแย้มเยื้อนตอบพระเชษฐา จะคิดค่าควรแสนตำลึงทอง เห็นจะรับสอนสั่งเราทั้งสอง หัดให้คล่องเชี่ยวชาญชำนาญดี อยู่ศึกษาอาจารย์ข้างดีดสี จะตามพี่ไปหาที่อาจารย์ ต่างยิ้มย่อมปรีดิ์เปรมเกษมศานต์ กลับไปหาอาจารย์ดังใจนึก ยุรยาตรเยื้องย่างมาข้างตึก ทั้งที่ฝึกสอนสานุศิษย์มี กระหมวดเกล้าเอนหลังนั่งเก้าอี้ กระบองสี่ศอกวางไว้ข้างกาย เห็นสมนึกเหมือนจิตที่คิดหมาย แล้วก้มกายเข้าไปหาท่านอาจารย์ฯ
เป็นพงศ์เผ่าพฤฒามหาศาล ศรีสัณฐาณผุดผ่องดังทองทา พึ่งแรกรุ่นน่ารักเป็นนักหนา ก็รู้ว่ากษัตริย์ขัตติย์วงศ์ แล้วถามไถ่ข้อความตามประสงค์ เจ้าจึงตรงมาหาจงว่าไปฯ
น้อมคำนับเล่าแจ้งแถลงไข บัญชาให้เที่ยวหาวิชาการ พอเห็นมีอักขราอยู่หน้าบ้าน ขอประทานพากเพียรเรียนวิชา อันทองแสนตำลึงนั้นไม่ทันหา ตีราคาควรแสนตำลึงทอง ให้พฤฒาทดแทนคุณสนอง ขอดประคองไว้ในผมให้สมควร สนทนาปรีดิ์เปรมเกษมสรวล ครั้นค่ำชวนหน่อไทเข้าไสยา เพลงอาวุธดาบดั้งให้ตั้งท่า ค่อยศึกษาตั้งใจจะให้ดีฯ
๏ ฝ่ายเชษฐามาถึงที่ท้ายบ้าน เอาธำมรงค์ทรงนิ้วดัชนี
๏ ฝ่ายครูเฒ่าพินทพราหมณ์รามราช ให้ข้าไทใช้สอยคอยประคอง แล้วพาไปยอดเขาให้เป่าปี่ แต่เสือช้างกลางไพรถ้าได้ยิน ประมาณเสร็จเจ็ดเดือนโดยวิถาร สิ้นความรู้ครูประสิทธิ์ไม่ปิดบัง ถ้าแม้นว่าข้าศึกมันโจมจับ เอาปี่เป่าเล้าโลมน้ำใจคน คือรูปรสกลิ่นเสียงเคียงสัมผัส ให้ใจอ่อนนอนหลับดังวายปราณ แล้วให้ปี่ที่เพราะเสนาะเสียง อวยพรพลางทางหยิบธำมรงค์ ซึ่งดนตรีตีค่าไว้ถึงแสน ใช่ประสงค์ตรงทรัพย์สิ่งสุวรรณ ต่อกษัตริย์เศรษฐีที่มีทรัพย์ จงคืนเข้าบุรีรักษ์นัครา
๏ หน่อกษัตริย์โสมนัสด้วยสมนึก พิไรร่ำอำลาด้วยอาวรณ์
๏ ฝ่ายว่านฤบดีศรีสุวรรณ ทั้งโล่เขนเจนจัดหัดประจญ จนหมดสิ้นความรู้ท่านครูเฒ่า เลือกล้วนเหล็กมะลุลีตีกระบอง ทั้งธำมรงค์วงนั้นก็คืนให้ เหมือนอาจารย์คนนั้นที่พรรณนา หน่อกษัตริย์สุริย์วงศ์ทรงสดับ ครรไลลาอาจารย์จรลี พอมาพบพี่ชายที่ท้ายบ้าน ต่างเล่าความตามที่เรียนรู้วิชา ออกจากบ้านจันตคามข้ามทิวทุ่ง สิบห้าวันบรรลุถึงเวียงชัย ออกแท่นทองท้องพระโรงจำรูญศรี พระพี่น้องสององค์ก็ตรงมา
ก็เข้าหาอาจารย์ที่ดีดสี ให้พราหมณ์ตีค่าแสนตำลึงทองฯ
แสนสวาทรักใคร่มิได้หมอง เข้าในห้องหัดเพลงบรรเลงพิณ ที่อย่างดีสิ่งใดก็ได้สิ้น ก็ลืมกินน้ำหญ้าเข้ามาฟัง พระกุมารได้สมอารมณ์หวัง จึงสอนสั่งอุปเท่ห์เป็นเล่ห์กล จะรบรับสารพัดให้ขัดสน ด้วยเล่ห์กลโลกาห้าประการ เกิดกำหนัดลุ่มหลงในสงสาร จึงคิดอ่านเอาชัยเหมือนใจจง ยินสำเนียงถึงไหนก็ใหลหลง คืนให้องค์กุมาราแล้วว่าพลัน เพราะหวงแหนกำชับไว้ขับขัน จะป้องกันมิให้ไพร่ได้วิชา มาคำนับจึงได้ดังปรารถนา ให้ชื่นจิตพระบิดาแลมารดรฯ
จดจารึกคำท่านอาจารย์สอน แล้วบทจรจากบ้านอาจารย์ตนฯ
ก็เข้มข้นกลศึกที่ฝึกฝน ในการกลอาวุธสุดทำนอง จึงเรียกเจ้าเข้ามานั่งสองต่อสอง ให้เป็นของคู่หัตถ์กษัตรา แถลงไขข้อความตามปริศนา แล้วพฤฒาอวยชัยไปจงดี น้อมคำนับปรีดิ์เปรมเกษมศรี ตามวิถีแถวทางถนนมา สองสำราญสรวลสันต์แล้วหรรษา แล้วพี่พาน้องเดินดำเนินไป หมายตรงกรุงรัตนาเข้าป่าใหญ่ พอท้าวไทสุทัศน์กษัตรา แสนเสนีเฝ้าแหนอยู่แน่นหนา เฝ้าบิดาที่ท้องพระโรงชัยฯ
๏ กรุงกษัตริย์สุริย์วงศ์พระทรงยศ เรียกมานั่งข้างแท่นทองประไพ หนึ่งพี่น้องสองเสาะแสวงหา หรือปลอดเปล่าเล่าให้บิดาฟัง
๏ พระพี่น้องสององค์ทรงสวัสดิ์ พระเชษฐาทูลแถลงแจ้งคดี ศรีสุวรรณนั้นเรียนในการยุทธ์ ทั้งสองสิ่งยิ่งยวดวิชาการ
๏ ท้าวสุทัศน์ฟังอรรถโอรสราช โกรธกระทืบบาทาแล้วพาที อันดนตรีปี่พาทย์ตะโพนเพลง แต่พวกกูผู้หญิงที่ในวัง อันวิชาอาวุธแลโล่เขน เป็นกษัตริย์จักรพรรดิพิสดาร ลูกกาลีมีแต่จะขายหน้า จะให้อยู่เวียงวังก็จังไร ไปเที่ยวเล่นเป็นปีแล้วมิสา พระพิโรธโกรธตรัสด้วยขัดเคือง
๏ แสนสงสารพี่น้องสองกษัตริย์ อัปยศอดสูเสนาใน พระเชษฐาว่าโอ้พ่อเพื่อนยาก มาถึงวังยังไม่ถึงสักครึ่งวัน พระกริ้วกราดคาดโทษว่าโฉดเขลา อยู่ก็อายไพร่ฟ้าประชาชน แล้วสวมสอดกอดน้องประคองหัตถ์ พระอภัยมณีศรีสุวรรณ ฝ่ายมหาเสนาพฤฒามาตย์ ทั้งสองฟื้นตื่นกายระกำใจ
เห็นโอรสยินดีจะมีไหน แล้วถามไถ่ทุกข์ยากเมื่อจากวัง ได้วิชาเสร็จสมอารมณ์หวัง พ่อนี้นั่งคอยท่าทุกราตรีฯ
ประสานหัตถ์น้อมประณตบทศรี ลูกเรียนกลดนตรีชำนาญชาญ เพลงอาวุธเข้มแข็งกำแหงหาญ ใครจะปานเปรียบได้นั้นไม่มีฯ
บรมนาถขัดข้องให้หมองศรี อย่าอวดดีเลยกูไม่พอใจฟัง เป็นนักเลงเหล่าโลนเล่นโขนหนัง มันก็ยังเรียนร่ำได้ชำนาญ ชอบแต่เกณฑ์ศึกเสือเชื้อทหาร มาเรียนการเช่นนั้นด้วยอันใด ช่างชั่วช้าทุจริตผิดวิสัย ชอบแต่ไสคอส่งเสียจากเมือง มาพูดจาให้กูคันหูเหือง แล้วย่างเยื้องจากบัลลังก์เข้าวังในฯ
บิดาตรัสโกรธาไม่ปราศรัย ทั้งน้อยใจผินหน้าปรึกษากัน สู้ลำบากยากบุกป่าพนาสัณฑ์ ยังไม่ทันทดลองทั้งสองคน พี่กับเจ้านี้ก็เห็นไม่เป็นผล ผิดก็ดั้นด้นไปในไพรวัน สองกษัตริย์โศกทรงกันแสงศัลย์ ก็พากันซวนซบสลบไป เห็นหน่อนาถนิ่งแน่เข้าแก้ไข ชลนัยน์แนวนองทั้งสององค์ฯ
๏ พระเชษฐาว่ากรรมแล้วน้องเอ๋ย มิทันสั่งอำมาตย์ญาติวงศ์ พระพี่ชายชวนเดินดำเนินหน้า พระออกนอกนคราเข้าป่ารัง อันตัวเราพี่น้องทั้งสองนี้ ทั้งโภชนาอาหารกันดารครัน
๏ พระอนุชาว่าพี่นี้ขี้ขลาด แมันชีวันยังไม่บรรลัยลาญ เผื่อพบพานบ้านเมืองที่ไหนมั่ง มีความรู้อยู่กับตัวกลัวอะไร
๏ พระเชษฐาว่าจริงแล้วน้องรัก กระนั้นแต่งองค์ไปทำไมมี เราปลอมแปลงแต่งกายเป็นชายไพร่ สองกษัตริย์ตรัสคิดเห็นชอบกล เอาภูษาผ้าห่มห่อกระหวัด ศรีสุวรรณนั้นคุมกระบองกราย ค่อยดั้นเดินเนินพนมพนาเวศ ครั้นค่ำค้างกลางวันก็ไคลคลา แต่เดินทางกลางเถื่อนได้เดือนเศษ ถึงเนินทรายชายทะเลชโลทร ค่อยย่างเหยียบเลียบริมทะเลลึก ทั้งสองราล้าเลื่อยเหนื่อยกำลัง
อย่าอยู่เลยเรามาไปไพรระหง ทั้งสององค์ออกจากจังหวัดวัง อนุชาโฉมงามมาตามหลัง ครั้นเหนื่อยนั่งสนทนาปรึกษากัน ไม่มีที่พึ่งใครในไพรสัณฑ์ ยังนับวันก็แต่กายจะวายปราณฯ
เป็นชายชาติช้างงาไม่กล้าหาญ ก็เซซานซอกซอนสัญจรไป พอประทังกายาอยู่อาศัย ชีวิตไม่ปลดปลงคงได้ดีฯ
เจ้าแหลมหลักตักเตือนสติพี่ ให้เป็นที่กังขาประชาชน เหมือนยากไร้แรมทางมากลางหน จึงปลดเปลื้องเครื่องต้นออกจากกาย แล้วคาดรัดเอวไว้มิให้หาย พระพี่ชายถือปี่แล้วลีลา สีขเรศห้วยธารละหานผา กินผลาผลไม้ในดงดอน ออกพ้นเขตเงาไม้ไพรสิงขร ในสาครคลื่นลั่นสนั่นดัง ถึงร่มพฤกษาไทรดังใจหวัง ลงหยุดนั่งนอนเล่นเย็นสบายฯ
๏ จะจับบทบุตรพราหมณ์สามมาณพ คนหนึ่งชื่อโมราปรีชาชาย เอาฟางหญ้ามาผูกสำเภาได้ คนหนึ่งมีวิชาชื่อสานน คนหนึ่งนั้นมีนามพราหมณ์วิเชียร ถือธนูสู้ศึกนึกทะนง ธนูนั้นลั่นทีละเจ็ดลูก ล้วนแรกรุ่นร่วมรู้คู่ชีวิต พอแดดร่มลมตกลงชายเขา ออกจากบ้านอ่านมนต์เรียกพระพาย ถึงทะเลแล่นตรงลงในน้ำ มาใกล้ไทรสาขาริมวาริน เห็นพี่น้องสององค์ล้วนทรงโฉม ทอดสมอรอราเภตรายนต์ เข้ามาใกล้ไทรทองสองกษัตริย์ ว่าดูรามาณพทั้งสองนาย หรือเดินดงหลงทางมาต่างบ้าน แม้นไม่มีพี่น้องญาติกา
๏ พระฟังความถามทักเห็นรักใคร่ เราชื่ออภัยมณีศรีสุวรรณ ไปร่ำเรียนวิชาที่อาจารย์ อันตัวเรานี้ชำนาญการดนตรี พระบิตุเรศขับไล่มิให้อยู่ เราพี่น้องสองคนจึงซนมา ด้วยจะใคร่ไต่ถามตามสงสัย ที่สมศักดิ์จักรพรรดิพิสดาร อันตัวเจ้าเผ่าพราหมณ์สามมาณพ ท่านทั้งสามนามใดไปไหนมา
ได้มาพบคบเล่นเป็นสหาย มีแยบคายชำนาญในการกล แล้วแล่นไปในจังหวัดไม่ขัดสน ร้องเรียกฝนลมได้ดังใจจง เที่ยวร่ำเรียนสงครามตามประสงค์ หมายจะปลงชีวาปัจจามิตร หมายให้ถูกที่ตรงไหนก็ไม่ผิด เคยไปเล่นเป็นนิจที่เนินทราย ขึ้นสำเภายนต์ใหญ่ดังใจหมาย แสนสบายบุกป่ามาบนดิน เที่ยวลอยลำเล่นมหาชลาสินธุ์ ก็ได้ยินสุรเสียงสำเนียงคน งามประโลมหลากจิตคิดฉงน ทั้งสามคนขึ้นเดินบนเนินทราย โสมนัสถามไต่ดังใจหมาย เจ้าเพื่อนชายชื่อไรไปไหนมา จงแจ้งการณ์ให้เราฟังที่กังขา เราจะพาไปไว้เรือนเป็นเพื่อนกันฯ
จึงขานไขความจริงทุกสิ่งสรรพ์ เป็นพงศ์พันธุ์จักรพรรดิสวัสดี ตำบลบ้านจันตคามพนาศรี น้องเรานี้ก็ชำนาญการศัสตรา ว่าเรียนรู้ต่ำชาติวาสนา หวังจะหาแห่งครูผู้ชำนาญ วิชาใดจึงจะดีให้วิถาร จะคิดอ่านเรียนร่ำเอาตำรา ได้มาพบกันวันนี้ดีหนักหนา จงเมตตาบอกเล่าให้เข้าใจฯ
๏ ดรุณพราหมณ์สามคนได้แจ้งอรรถ ประณตนั่งบังคมขออภัย ซึ่งพระองค์สงสัยจึงไต่ถาม ข้าชื่อวิเชียรโมราเจ้าสานน แสวงหาตั้งเพียรเพื่อเรียนรู้ ได้รู้เรียกลมฝนคือคนนั้น ยิงออกไปได้ทีละเจ็ดลูก คนนั้นผูกเรือยนต์แล่นบนดิน ซึ่งองค์พระอนุชาเรียนอาวุธ แต่ดนตรีนี้ดูไม่ชอบกล ดนตรีมีคุณที่ข้อไหน ยังสงสัยในจิตคิดประวิง
๏ พระฟังความพราหมณ์น้อยสนองถาม อันดนตรีมีคุณทุกอย่างไป ถึงมนุษย์ครุฑาเทวราช แม้นปี่เราเป่าไปให้ได้ยิน ให้ใจอ่อนนอนหลับลืมสติ ซึ่งสงสัยไม่สิ้นในวิญญาณ์ แล้วหยิบปี่ที่ท่านอาจารย์ให้ พระเป่าเปิดนิ้วเอกวิเวกดัง
๏ ในเพลงปี่ว่าสามพี่พราหมณ์เอ๋ย ถึงร้อยรสบุปผาสุมาลัย พระจันทรจรสว่างกลางโพยม แม้นได้แก้วแล้วจะค่อยประคองเคย เจ้าพราหมณ์ฟังวังเวงวะแว่วเสียง หวาดประหวัดสตรีฤดีดาล ศรีสุวรรณนั้นนั่งอยู่ข้างพี่ พระแกล้งเป่าแปลงเพลงวังเวงใจ
ว่ากษัตริย์สุริย์วงศ์ไม่สงสัย พระอย่าได้ถือความข้าสามคน จะทูลความให้แจ้งแห่งนุสนธิ์ ทั้งสามคนคู่ชีวิตเป็นมิตรกัน ได้เป็นคู่ศึกษาวิชาขยัน ข้าแข็งขันยิงธนูสู้ไพริน จะให้ถูกตรงไหนก็ได้สิ้น อยู่บ้านอินทคามทั้งสามคน เข้ายงยุทธ์ข้าก็เห็นจะเป็นผล ข้าแสนสนเท่ห์ในน้ำใจจริง หรือใช้ได้แต่ข้างเที่ยวเกี้ยวผู้หญิง จงแจ้งจริงให้กระจ่างสว่างใจฯ
จึงเล่าความจะแจ้งแถลงไข ย่อมใช้ได้ดังจินดาค่าบุรินทร์ จตุบาทกลางป่าพนาสิน ก็สุดสิ้นโทโสที่โกรธา อันลัทธิดนตรีดีหนักหนา จงนิทราเถิดจะเป่าให้เจ้าฟัง เข้าพิงพฤกษาไทรดังใจหวัง สำเนียงวังเวงแว่วแจ้วจับใจฯ
ยังไม่เคยชมชิดพิสมัย จะชื่นใจเหมือนสตรีไม่มีเลย ไม่เทียมโฉมนางงามเจ้าพราหมณ์เอ๋ย ถนอมเชยชมโฉมประโลมลาน สำเนียงเพียงการเวกกังวานหวาน ให้ซาบซ่านเสียวสดับจนหลับไป ฟังเสียงปี่วาบวับก็หลับไหล เป็นความบวงสรวงพระไทรที่เนินทรายฯ
"นิทาน" พระอภัยมณี ตอนที่ ๒ นางผีเสื้อลักพระอภัยมณี
ครั้งนั้น ยังมีนางผีเสื้อน้ำตนหนึ่ง อาศัยอยู่ในทะเล เที่ยวหาปลาและสัตว์น้ำกินเป็นอาหาร ระหว่างที่พระอภัยมณีเป่าปี่บวงสรวงพระไทรอยู่นั้น นางผีเสื้อน้ำกำลังออกหากิน และได้ยินเสียงปี่แว่วมา จึงเดินทางมาตามเสียง เมื่อได้เห็นพระอภัยมณี ก็นึกรักทันที ใคร่จะได้มาเป็นสามี จึงใช้กำลังเข้าลักพาตัวพระอภัยมณีไปยังถ้ำของตน พระอภัยมณีตกใจจนสิ้นสติ เมื่อฟื้นคืนมาพบตัวเองอยู่ในถ้ำ และมีหญิงสาวสวยงามปรนนิบัติอยู่ข้างๆ ทรงรู้ทันทีว่า หญิงนี้คือนางยักษ์ ด้วยไม่มีแววตา ทรงหว่านล้อมขอให้ปล่อยตัวพระองค์ไป แต่นางผีเสื้อน้ำไม่ยินยอม ทั้งเกลี้ยกล่อมและใช้ กำลัง จะให้พระอภัยมณียอมเป็นสามีตนให้ได้ พระอภัยเห็นว่าไม่มีทางหนี จึงให้นางยักษ์สาบานว่าจะไม่ทำร้าย แล้วจึงจะ ยอมเป็นสามี นางยักษ์ก็ยอมสาบาน พระอภัยมณีจึงจำต้องอยู่ด้วยนางยักษ์แต่นั้นมา โดยนางออกไปหาผลไม้มาถวาย พระอภัยมณีทุกๆ วัน
๏ จะกล่าวถึงอสุรีผีเสื้อน้ำ ได้เป็นใหญ่ในพวกปีศาจพราย ตะวันเย็นขึ้นมาเล่นทะเลกว้าง ฉวยฉนากลากฟัดกัดกุมภา แล้วเล่นน้ำดำโดดโลดทะลึ่ง เข้าใกล้ฝั่งวังวนข้างต้นไทร วิเวกแว่ววังเวงด้วยเพลงปี่ เสน่หาอาวรณ์อ่อนกำลัง แล้วลุกขึ้นเท้าแขนแหงนชะแง้ เห็นพระองค์ทรงโฉมประโลมใจ ทั้งทรวดทรงองค์เอวก็อ้อนแอ้น ถ้าแม้นได้กันกับกูเป็นคู่ครอง น้อยหรือแก้มซ้ายขวาก็น่าจูบ ทั้งลมปากเป่าปี่ไม่มีเครือ ยิ่งปั่นป่วนรวนเรเสน่ห์รัก อุตลุดผุดทะลึ่งขึ้นตึงตัง ชุลมุนหมุนกลมดังลมพัด กลับกระโดดลงน้ำเสียงต้ำโครม ครั้นถึงแท่นผาศิลาลาด ค่อยวางองค์ลงบนเตียงเคียงประคอง
๏ แสนสงสารพระอภัยใจจะขาด สลบล้มมิได้สมประฤๅดี
๏ อสุรีผีเสื้อแสนสวาท เออพ่อคุณทูนหัวผัวข้าตาย เห็นอุ่นอยู่รู้ว่าสลบหลับ พ่อทูนหัวกลัวน้องนี้มั่นคง จำจะแสร้งแปลงร่างเป็นนางมนุษย์ เห็นพระองค์ทรงโฉมประโลมลาน แล้วอ่านเวทเพศยักษ์ก็สูญหาย เอาธารามาชโลมพระโฉมยง
อยู่ท้องถ้ำวังวนชลสาย สกนธ์กายโตใหญ่เท่าไอยรา เที่ยวอยู่กลางวารินกินมัจฉา เป็นภักษานางมารสำราญใจ เสียงโผงผึงเผ่นโผนโจนไถล พอนางได้ยินเสียงสำเนียงดัง ป่วนฤดีดาลดิ้นถวิลหวัง เข้าเกยฝั่งหาดทรายสบายใจ ชำเลืองแลหลากจิตคิดสงสัย นั่งเป่าปี่อยู่ใต้พระไทรทอง เป็นหนุ่มแน่นน่าชมประสมสอง จะประคองกอดแอบไว้แนบเนื้อ ช่างสมรูปนี่กระไรวิไลเหลือ นางผีเสื้อตาดูทั้งหูฟัง สุดจะหักวิญญาณ์เหมือนบ้าหลัง โดยกำลังโลดโผนโจนกระโจม กอดกระหวัดอุ้มองค์พระทรงโฉม กระทุ่มโถมถีบดำไปถ้ำทอง แสนสวาทเปรมปรีดิ์ไม่มีสอง ทำกระหยิ่มยิ้มย่องด้วยยินดีฯ
กลัวอำนาจนางยักขินีศรี อยู่บนที่แผ่นผาศิลาลายฯ
เห็นภูวนาถนิ่งไปก็ใจหาย ราพณ์ร้ายลูบต้องประคององค์ ยังไม่ดับชนม์ชีพเป็นผุยผง ด้วยรูปทรงอัปลักษณ์เป็นยักษ์มาร ให้ผาดผุดทรวดทรงส่งสัณฐาน จะเกี้ยวพานรักใคร่ดังใจจง สกนธ์กายดังกินนรนวลหง เข้าแอบองค์นวดฟั้นคั้นประคองฯ
๏ พระพลิกฟื้นตื่นสมประดีได้ แลเขม้นเห็นนางนวลละออง นิ่งพินิจพิศดูรู้ว่ายักษ์ ยิ่งชิงชังคั่งแค้นแน่นอุรา แล้วคิดกลับดับเดือดให้เหือดหาย นี่แน่นางอสุรีขินีมาร จะขอถามตามตรงจงประจักษ์ อันตัวเราเป็นมนุษย์บุรุษชาย เข้าอิงแอบแนบข้างอยู่อย่างนี้ มนุษย์ยักษ์รักกันด้วยอันใด
๏ อสุรีผีเสื้อสดับเสียง ทำเสแสร้งใส่จริตกระบิดกระบวน อันน้องนี้ไร้คู่ที่สู่สม ถึงเป็นยักษ์ยังไม่มีราคีมัว แม่เจ้าเอ๋ยคิดมาน่าหัวร่อ พลางแกล้งทำสะบัดสะบิ้งทิ้งสไบ แล้วแกล้งทำสำออยพูดอ้อยอิ่ง ยิ่งถอยหนีก็ยิ่งตามด้วยความรัก
๏ พระสุดแสนแค้นเคืองรำคาญจิต ถีบจนพลัดจากแท่นแผ่นศิลา เขาเบือนเบื่อเหลือเกลียดขี้เกียจตอบ ทำแสนแง่แสนงอนฉะอ้อนความ ถึงมาตรแม้นม้วยมุดสุดชีวาตม์ สัญชาติยักษ์ไม่สมัครสมาคม
๏ อีนางยักษ์กลับปลอบไม่ตอบโกรธ ข้าหมายเหมือนภัสดาถึงด่าตี จนผู้หญิงอิงแอบแนบถนอม ช่างไม่คิดขวยเก้อเอออะไร มาร่วมเรียงเคียงข้างอยู่อย่างนี้ น่าอดสูผู้หญิงเสียจริงเจียว
ในฤทัยหมกมุ่นให้ขุ่นหมอง เคียงประคองอยู่บนแท่นแผ่นศิลา ด้วยแววจักษุหายทั้งซ้ายขวา จะใคร่ด่าให้ระยำด้วยคำพาล จึงอุบายวิงวอนด้วยอ่อนหวาน ไม่ต้องการที่จะแกล้งมาแปลงกาย เจ้าเป็นยักษ์อยู่ในวนชลสาย เจ้าคิดร้ายลักพาเอามาไย หรือว่ามีข้อประสงค์ที่ตรงไหน ผิดวิสัยที่จะอยู่เป็นคู่ควรฯ
เพราะสำเนียงเสนาะในฤทัยหวน ละมุนม้วนเมียงหมอบแล้วยอบตัว เป็นสาวพรหมจารีไม่มีผัว พระมากลัวผู้หญิงด้วยสิ่งใด เห็นเขาง้อแล้วยิ่งว่าไม่ปราศรัย ร้อนเหมือนใจจะขาดประหลาดนัก เข้าแอบอิงเอนทับลงกับตัก ยิ่งพลิกผลักก็ยิ่งแอบแนบอุราฯ
มิได้คิดอินังชังน้ำหน้า แล้วเดือดด่าว่าอีกาลีลาม ยังขืนปลอบปลุกปล้ำอีส่ำสาม แพศยาบ้ากามกวนอารมณ์ อย่าหมายมาดว่ากูจะสู่สม แล้วทุดถ่มน้ำลายไม่ใยดีฯ
พระจงโปรดเกล้าน้องอย่าหมองศรี ก็ตามทีเถิดเมียไม่เสียใจ กระไรหม่อมจะตั้งปึ่งไปถึงไหน ทำบ้าใบ้เบือนหนีไปทีเดียว ยังว่ามีน้ำใจจะไม่เกี่ยว พลางกลมเกลียวกอดรัดกษัตราฯ
๏ พระเหวี่ยงวัดขัดใจมิให้ต้อง มันดื้อด้านทานทนพ้นปัญญา อะไรเจ้าเฝ้ากวนกันจู้จี้ ขอพักนอนเสียสักหน่อยถอยออกไป แล้วเอนองค์ลงบนแท่นแสนระทด โอ้สงสารป่านฉะนี้ศรีสุวรรณ พอตื่นขึ้นยามเย็นไม่เห็นพี่ ได้เห็นแต่เจ้าพราหมณ์ทั้งสามนาย นิจจาเอ๋ยเคยเห็นกันพี่น้อง อียักษ์ลักพี่ลงมาในสาคร พระนึกนึกแล้วสะอึกสะอื้นไห้ ซบพระพักตร์อยู่บนแท่นแผ่นศิลา
๏ อีนางยักษ์ฟังสะอื้นค่อยชื่นจิต เข้าอิงแอบแนบองค์พระทรงชัย คิดว่าหลับกลับปลุกขึ้นโลมลูบ ค่อยยกหัตถ์ภูวนาถพาดอุรา เห็นทรงศักดิ์ผลักพลิกทำหยิกเย้า จะกอดไว้ไม่วางเหมือนอย่างนี้
๏ พระแค้นคำซ้ำด่าอีหน้าด้าน น่าอดสูกูได้ทำไมมึง ทั้งเหม็นสาบเหม็นสางเหมือนอย่างศพ มายั่วเย้าเฝ้าเบียดเกลียดจะตาย
๏ อีนางยักษ์ควักค้อนแล้วย้อนว่า ทีขอจูบแต่พอถูกจมูกครือ เมื่ออยู่สองต่อสองในห้องหับ ถึงโกรธขึ้งอย่างไรก็ไม่ฟัง
๏ พระสุดแสนแค้นเคืองรำคาญจิต ให้อักอ่วนป่วนใจไม่สบาย จะยั่งยืนขืนขัดตัดสวาท ก็จะสะบักสะบอมตรอมฤทัย จึงบัญชาว่านี่แน่นางยักษ์ อันเชื้อชาติอสุรินทร์ย่อมกินคน ไปข้างหน้าถ้าเคืองน้ำใจเจ้า แม้นให้สัตย์ปฏิญาณสาบานตัว
จนเหน็ดเหนื่อยเมื่อยสองพระหัตถา จึงแกล้งว่าวิงวอนให้อ่อนใจ ข้าจะหนีหน่ายนางไปข้างไหน สบายใจจึงค่อยมาพูดจากัน โศกกำสรดซบทรงกันแสงศัลย์ อยู่ด้วยกันหลัดหลัดมาพลัดพราย จะโศกีโหยหาน่าใจหาย เขาผันผายลับตาจะอาวรณ์ มาเที่ยวท่องบุกเดินเนินสิงขร จะทุกข์ร้อนว้าเหว่อยู่เอกา ชลเนตรหลั่งไหลทั้งซ้ายขวา ทรงโศกากำสรดระทดใจฯ
สำคัญคิดแว่วว่าพระปราศรัย เห็นเธอไม่ผินผันจำนรรจา ประจงจูบปรางซ้ายแล้วย้ายขวา ในกามาปั่นป่วนให้ยวนยี มาลูบคลำทำเขาแล้วเบือนหนี แค้นนักหนาฟ้าผี่เถอะดื้อดึงฯ
ใครจะร่านเหมือนเช่นนี้ไม่มีถึง มาเคล้าคลึงโลมลูบจูบผู้ชาย ไม่น่าคบน่ารักยักษ์ฉิบหาย ไม่มีอายมีเจ็บเท่าเล็บมือฯ
ส่วนร่ำด่ากระนั้นได้เขาไม่ถือ ยิ่งอึงอื้อบ่นว่าเป็นน่าชัง จะบังคับมิให้ใครกลุ้มใจมั่ง พลางเข้านั่งแอบข้างไม่ห่างกายฯ
เป็นสุดคิดสุดที่จะหนีหาย มันกอดก่ายเซ้าซี้พิรี้พิไร ไม่สังวาสเชยชิดพิสมัย ต้องแข็งใจกินเกลือด้วยเหลือทน จะร่วมรักกันก็เห็นไม่เป็นผล มาแปดปนเป็นมิตรเราคิดกลัว จะกินเราเสียไม่คิดว่าเป็นผัว ให้หายกลัวแล้วจะอยู่เป็นคู่ครองฯ
บ้านเพคาบาน่า
โอฮาน่า รีสอร์ท
3.นิทานพระไชยสุริยา
ท่านสุนทรภู่แต่งขึ้นเมื่อประมาณปี พ.ศ. ๒๓๘๓ - ๒๓๘๕ ขณะที่บวชเป็นพระอยู่ทีวัดเทพธิดาราม ท่านแต่งเป็นกาพย์ซึ่งแทรกความรู้เกี่ยวกับภาษาไทย ในเรื่องของมาตราตัวสะกดแม่ต่าง ๆ เช่น แม่กก กง กน กด กบ และเกย เป็นต้น นอกจากนั้นยังสอดแทรกคติธรรมต่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์อีกด้วย
ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำรัสให้พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) แต่งตำราภาษาไทยขึ้น ท่านได้นำกาพย์พระไชยสุริยามาแทรกไว้ในหนังสือมูลบท บรรพกิจ ซึ่งเป็นแบบเรียนเล่มแรกในทั้งหมด ๖ เล่ม
พระไชยสุริยาเป็นเรื่องราวของพระไชยสุริยากษัตริย์ครองเมืองด้วยความสงบเรียบร้อยมาตลอด จนกระทั่งวันหนึ่งมีน้ำท่วมจนบ้านเมืองล่มสลายไป พระไชยสุริยาพร้อมกับนางสุมาลีพระมเหสีและนางกำนัลหนีลงเรือ แต่ก็ถูกพายุพัดจนเรือแตก คลื่นซัดพระไชยสุริยากับพระนางสุมาลีเข้าฝั่ง ทั้งสองต้องเดินทางอยู่กลางป่าจนพบกับฤาษีตนหนึ่ง ฤาษีได้บอกถึงสาเหตุที่ทำให้บ้านเมืองพังพินาศว่า ด้วยข้าราชสำนักทั้งหลายประพฤติชั่ว รับสินบนไม่รักษาความยุติธรรม ฟ้าดินจึงลงโทษให้ได้รับความเดือดร้อน ฤาษีได้แนะนำให้พระไชยสุริยา และพระนางสุมาลีรักษาศีลปฏิบัติธรรม ต่อมาทั้งสองพระองค์ได้ออกบวชและบำเพ็ญธรรมจนสิ้นพระชนม์ชีพ ดังจะคัดมาเป็นตอนของแม่กงมาให้อ่าน ดังต่อไปนี้
4.นิทานลักษณวงศ์
เป็นนิทานคำกลอนเป็นเรื่องของ ลักษณวงศ์พระโอรสของท้าวพรหมทัต และนางสุวรรณอำภา ครั้งหนึ่งทั้งสามได้ออกประพาสป่า ขณะที่ทั้งสามกำลังบรรทมอยู่นั้น มีนางยักษ์ตนหนึ่งมาพบท้าวพรหมทัตและเกิดหลงรัก จึงแปลงตนเป็นสาวงามทำให้ท้าวพรหมทัตหลงใหล จนสั่งให้ประหารนางสุวรรณอำภาและลักษณวงศ์ แต่เพชรฆาตสงสารจึงปล่อยตัวทั้งสองไป ต่อจากนั้นเป็นเรื่องการผจญภัยของลักษณวงศ์และของนางทิพย์เกสร ดังที่จะคัดมาตอนหนึ่ง ดังต่อไปนี้
5.นิทานสิงหไกรภพ
ท่านสุนทรภู่เริ่มแต่งตอนต้นเรื่องประมาณต้นรัชกาลที่ ๒ และแต่งต่อในตอนท้ายขณะที่บวชอยู่ ณ วัดเทพธิดาราม เพื่อถวายเจ้าฟ้าอาภรณ์ตอนหนึ่ง และถวายกรมหมื่นอัปสรเทพสุดา ฯ อีกตอนหนึ่งสิงหไตรภพเป็นนิทานพื้นบ้านอีกเรื่องหนึ่งของท่านสุนทรภู่ เป็นเรื่องราวของ สิงหไตรภพซึ่งเป็นโอรสของท้าวอินณุมาศ เจ้าเมืองโกญจา และนางจันทร์แก้วกัลยาณี พระมเหสี ทั้งสองได้รับบุตรจอมโจรสลัดมาเลี้ยงเป็นโอรสบุญธรรมชื่อว่า คงคาประลัย คงคาประลัยเป็นคนพาลตามนิสัยของบิดา วันหนึ่งคงคาประลัยได้ก่อกบฏยึดอำนาจภายในเมือง เนื่องจากเกดความโกรธแค้นที่พ่อถูกฆ่าตาย และอิจฉาพระโอรสที่อยู่ในครรภ์ของนางจันทร์แก้วกัลยาณี ทำให้กษัตริย์ทั้งสองต้องหนีออกจากเมืองไปอาศัยอยู่ในป่าและให้กำเนิดพระโอรสในป่า ต่อมาพราหมณ์เทพจินดาได้ลักพาตัวสิงหไตรภพไป ด้วยพราหมณ์เทพจินดาผู้เป็นบุตรของพราหมณ์วิรุณฉาย ซึ่งสามารถทำนายเหตุการณ์ล่วงหน้าได้ทราบว่าจะมีผู้มีบุญลงมาเกิด ก่อนตายได้สั่งพราหมณ์เทพจินดาบุตรชายให้ตามหาเด็กชายที่มีลักษณะตามตำรา วันหนึ่งพราหมณ์เทพจินดาและสิงหไตรภพได้พบยักษ์ชื่อพินทุมาร และอาศัยอยู่กับพินทุมารจนโต เมื่อสิงหไตรภพเติบโตจึงได้ขโมยใบไม้วิเศษที่เมื่อกินเข้าไปแล้ว สามารถแปลงกายเป็นสัตว์ได้ ต่อจากนั้นเป็นเรื่องราวของการผจญภัยของสิงหไตรภพ ดังที่จะคัดมาตอนหนึ่ง ดังต่อไปนี้
ประเภทสุภาษิต แยกออกเป็น ดังนี้1.สุภาษิตสอนหญิง 2.สุภาษิตสวัสดิรักษา 3.สุภาษิตเพลงยาวถวายโอวาท
1.สุภาษิตสอนหญิง
๏ ขอเจริญเรื่องตำรับฉบับสอน อันความชั่วอย่าให้มัวมีระคาย ผู้ใดเกิดเป็นสตรีอันมีศักดิ์ สงวนงามตามระบอบให้ชอบกล เป็นสาวแซ่แร่รวยสวยสะอาด แม้นแตกร้าวรานร่อยถอยราคา อันตัวต่ำแล้วอย่าทำให้กายสูง ค่อยเสงี่ยมเจียมใจจะไว้วาง
๏ จะนุ่งห่มดูพอสมศักดิ์สงวน จะผัดหน้าทาแป้งแต่งอินทรีย์ จะเก็บไรไว้ผมให้สมพักตร์ เป็นสุภาพราบเรียบแลเจริญ ใครเห็นน้องต้องนิยมชมไม่ขาด ถึงรูปงามทรามสงวนนวลอนงค์
๏ ประการหนึ่งซึ่งจะเดินดำเนินนาด อย่าไกวแขนสุดแขนเขาห้ามปราม อย่าเดินกรายย้ายอกยกผ้าห่ม อย่าพูดเพ้อเจ้อไปไม่สู้ดี ให้กำหนดจดจำแต่คำชอบ อย่านุ่งผ้าพกใหญ่ใต้สะดือ อย่าลืมตัวมัวเดินให้เพลินจิต เป็นนารีที่ละอายหลายกระบวน อนึ่งเนตรอย่าสังเกตให้เกินนัก แม้นประสบพบเหล่าเจ้าชู้ชาย อันนัยน์ตาพาตัวให้มัวหมอง จริงมิจริงเขาเอาไปเล่าแช
ชาวประชาราษฎรสิ้นทั้งหลาย จะสืบสายสุริยวงศ์เป็นมงคล บำรุงรักกายไว้ให้เป็นผล จึงจะพ้นภัยพาลการนินทา ก็หมายมาดเหมือนมณีอันมีค่า จะพลอยพาหอมหายจากกายนาง ดูเยี่ยงยูงแววยังมีที่วงหาง ให้ต้องอย่างกริยาเป็นนารี
ให้สมควรรับพักตร์ตามศักดิ์ศรี ดูฉวีผิวเนื้ออย่าเหลือเกิน บำรุงศักดิ์ตามศรีมิให้เขิน คงมีผู้สรรเสริญอนงค์ทรง ว่าฉลาดแต่งร่างเหมือนอย่างหงส์ ไม่รู้จักแต่งองค์ก็เสียงาม
ค่อยเยื้องยาตรยกย่องไปกลางสนาม เสงี่ยมงามสงวนไว้แต่ในที อย่าเสยผมกลางทางหว่างวิถี เหย้าเรือนมีกลับมาจึงหารือ ผิดระบอบแบบกระบวนอย่าควรถือ เขาจะลือว่าเล่นไม่เห็นควร ระวังปิดปกป้องของสงวน จงสงวนศักดิ์สง่าอย่าให้อาย จงรู้จักอาการประมาณหมาย อย่าชม้ายทำชะม้อยตะบอยแล เหมือนทำนองแนะออกบอกกระแส คนรังแกมันก็ว่านัยน์ตาคม
๏ คิดถึงตัวหาผัวนี้หายาก คนสูบฝิ่นกินสุราพาจัญไร มักเบียดเบียนบีฑาประดาเสีย ไม่ทำมาหากินจนสิ้นตน ที่บางคนนั้นชั่วเป็นหัวไม้ ท่านจับได้ใส่ตรวจพรวดคอยาว เขาเป็นผัวตัวเมียเสียไม่ได้ ไปเสียลดเสียหลั่นพันธนา เพราะมีผัวชั่วไปจึงได้ยาก บ้างเล่นเบี้ยเสียถั่วมัวทนง มีข้าวของเคยผูกให้ลูกเต้า ลงชั้นว่าผ้าผ่อนท่อนสไบ ยังแต่เมียเกลี่ยไกล่ไปขายซื้อ ครั้นรักผัวก็อย่ามัวด้วยลมโลม จะคิดทำอย่างไรก็ใช่ที่ ถ้าคนผู้รู้สึกสำนึกตัว จะหาคู่สู่สมภิรมย์หวัง ที่ชายดีนั้นก็มีอยู่ถมไป แต่ใจคนมักรนไปหาผิด ต้องเดือดดิ้นกินน้ำตาอยู่นองเนือง
มันชั่วมากนะอนงค์อย่าหลงไหล แม้หญิงใดร่วมห้องจะต้องจน เหมือนเลี้ยงเหี้ยอัปรีย์ไม่มีผล แล้วซุกซนตีชิงเที่ยววิ่งราว ให้พอใจชกตีเขาหมี่ฉาว แล้วบอกข่าวโศกศัลย์ถึงภรรยา มีหาไม่เงินทองก็ต้องหา ค่าฤชาก็ต้องเสียขายเมียลง แสนลำบากบอบนักอย่ามักหลง หน่อยก็ลงจำนำเขาร่ำไป ก็เบียนเอาสิ้นสุดหาหยุดไม่ อย่าไปไขว้เล่นไปจนโซโทรม คอยหารือร่วมภิรมย์เมื่อชมโฉม ต่อล้มโครมแล้วก็ครวญหวนถึงตัว ต้องรับหนี้ยากแค้นใช้แทนผัว จะยังชั่วด้วยไม่เฉยซะเลยใจ จงระวังชั่วช้าอัชฌาสัย ใช่วิสัยเขาจะชั่วไปทั่วเมือง ครั้นได้คิดจิตตรอมออกผอมเหลือง สุดจะเปลื้องราคินจนสิ้นคาว
๏ ที่บางนางนั้นก็ทำทุจริต เห็นพ่อแม่ยากไร้ไม่ใยดี เขาถามไถ่ว่ามิใช่เป็นพ่อแม่ ให้ตามหลังบังคับด้วยคำคม คนผู้นั้นครั้นตายวายชีวาตม์ ไม่เห็นเดือนเห็นตะวันพระจันทรา ถ้าอยู่ไปในมนุษย์โลกเล่า ให้ยากยับอัปราอนาทร แม้จะมีเงินทองของทั้งหลาย จะเกิดโจรราวีอัคคีภัย หญิงเช่นนี้ชายอย่าได้ไปร่วมรัก แต่พ่อแม่เจียวยังใจไม่การุญ ซึ่งสตรีที่ดีอย่าดูเยี่ยง แม้นร่วมรอยก็จะพลอยระยำมัง
มิได้คิดคุณท่านเท่าเกศี ดูเป็นที่อายเพื่อนเบือนอารมณ์ ท่านพูดแก้เกลื่อนกลับจะทับถม ไม่ชื่นชมยกชูขึ้นบูชา คงไม่คลาดแคล้วนรกตกถลา ทรมาน์หมกไหม้ในไฟฟอน เทพเจ้าท่านก็แช่งแสร้งสังหรณ์ ยิ่งกว่าทำมารดรให้ร้อนใจ คงฉิบหายมั่นคงอย่าสงสัย เพราะว่าใจหยาบช้าคิดทารุณ จะเสื่อมศักดิ์เสียเช่นเป็นสถุล เนรคุณมิได้คิดอนิจจัง จงหลีกเลี่ยงเสียให้พ้นคนขี้ถัง ดุจดังเอาทองแดงเข้าแฝงกุม
๏ บ้างมีผัวตัวอยู่เป็นคู่ชื่น ทำรักซ้อนซ่อนสนิทปิดเนื้อความ ครั้นรู้ความถามไถ่ก็ไม่รับ พลอยประจบหลบความไปตามเพลง ทำองอาจพลาดพลั้งลงทั้งคู่ ไม่แปรดแปร้นแสนสลดเหมือนทศกัณฐ์ เคยที่นอนหมอนหนุนละมุนนิ่ม เล็นก็กัดหมัดก็กินจนสิ้นนวล ครั้นเห็นชู้คู่ชมภิรมย์รื่น จะพึ่งชู้ชู้ก็เพียบกรอบเกรียบใจ ตระลาการท่านถามเอาความชั่ว เขาเฮฮาหน้าสลดต้องอดทน ครั้นซักไซ้ไต่ถามได้ความชัด ถ้ารักชู้ก็ให้อยู่กับชู้ชาย ก็สาสมกับอารมณ์สตรีชั่ว ไปคบชู้ชู้ชักหักทั้งยืน ที่ใครเห็นจะเมตตานั้นหายาก ก็เพราะเหตุตัวชั่วลือขจร ครั้นลำบากยากจิตสิได้คิด ใช่ไม่รู้เขาห้ามความถ้อยมี เออก็ใจเป็นไฉนนะน้องเอ๋ย ช่างไม่คร้ามความชั่วติดตัวตน มันเสียแล้วถึงจะฝืนไม่คืนศักดิ์ อันความชั่วติดตัวกว่าจะตาย ถึงบินออกนอกตำบลให้พ้นเขต ห้ามมันยากปากมนุษย์นี้สุดยาว ผู้ใดคิดผิดพลั้งเหมือนอย่างว่า ควรยับยั้งชั่งใจเสียให้ดี แม้นชั่วช้าใครว่าแล้วโกรธเขา จะวิบัติบาปกรรมซ้ำหนักไป แม้คนดีมีปัญญาถ้าไม่โกรธ ให้พ้นทุกข์สุขีเป็นศรีเมือง
ยังหาอื่นเข้าประคองเป็นสองสาม จนเลยลามเป็นระฆังดังขึ้นเอง เขาเฆี่ยนขับตีด่าว่าข่มเหง เพราะผัวเองจับไม่ได้ไล่ไม่ทัน เขาจับได้ชายชู้ดูน่าขัน ต้องโศกศัลย์เศร้าใจอยู่ในตรวน ไปนอนทิมกรากกรำเฝ้ากำสรวล แลแต่ล้วนลูกความออกหลามไป ก็ไม่ชื่นชมชิดพิศมัย จะพึ่งผัวตัวก็ไม่เมตตาตน ข้างตัวกลัวก็บอกออกนุสนธิ์ แทบจะด้นดำดินให้สิ้นอาย จึงจำกัดศักดินาราคาขาย มันเบื่อหน่ายขายกลับเอาทรัพย์คืน อยู่กับผัวร่วมใจว่าไม่ชื่น ต้องกล้ำกลืนชลนัยน์อาลัยวอน มีแต่ปากแช่งอนงค์ส่งสลอน ที่เคยนอนนั่งสบายว่าไม่ดี แต่มันผิดเสียถนัดต้องบัดสี ชั่วหรือดีได้ยินสิ้นทุกคน มันจึงเลยไหลฉ่ำดังน้ำฝน ทำซุกซนจนได้ยากลำบากกาย จะลงรักทองปิดไม่มิดหาย เปรียบเหมือนกายกามีราคีคาว คงบอกเหตุรู้ว่าใช่กาขาว ไม่แกล้งกล่าวค่อนว่าแก่นารี ถูกตำราแล้วอย่าโกรธพิโรธพี่ ถ้าหลีกลี้เลิกเล่นไม่เป็นไร เช่นตัวเราผู้แต่งแถลงไข ถึงตกใต้เทวทัตเพราะขัดเคือง เห็นประโยชน์ตัดชั่วในตัวเปลื้อง อย่าแค้นเคืองคำข้าขออภัย
๏ แม้นเขารักแล้วอย่าดื้อทำถือจิต คำนับนอบสามีทุกวี่วัน ยามสิ้นแสงสุริยาอย่าไปไหน ระวังดูปูปัดสลัดที่นอน ถ้าแม้นว่าภัสดาเข้าไสยาสน์ เขาเหนื่อยเหน็บเจ็บปวดในทรวงทรง ประพฤติกายสายสมรจะนอนหลับ นอนให้ดีมีสติสิริเรา จงรีบฟื้นตื่นก่อนภัสดา จึงหุงข้าวต้มแกงแต่งสำรับ ทั้งกระโถนคนทีขัดสีไว้ อีกน้ำท่าอย่าให้ผงลงไปกวน แม้นรู้ว่าสามีจะไปไหน ประจงปลุกภัสดาอย่าช้านาน จงระวังนั่งดูอยู่ใกล้ใกล้ อย่าให้ต้องร้องตะโกนโพนทะนา อยู่จนผัวรับประทานอาหารแล้ว อย่ากินก่อนภัสดาดูน่าชัง
เร่งเกรงผิดกลัวใจใหญ่มหันต์ อย่าดุดันดื้อดึงตะบึงบอน จุดไต้ไฟเข้าไปส่องในห้องก่อน ทั้งฟูกหมอนอย่าให้มีธุลีลง จงกราบบาททุกครั้งอย่าพลั้งหลง ช่วยบรรจงนวดฟั้นให้บรรเทา อย่ากลิ้งกลับมือไม้ไปป่ายเขา อย่าซมเซาอยู่จนแจ้งแสงพยับ น้ำล้างหน้าหาไว้ให้เสร็จสรรพ จัดประดับเทียมทำให้น้ำนวล ให้ผ่องใสสวยตาดูน่าบ้วน จงใคร่ครวญพิเคราะห์ให้เหมาะการ แต่ยังไม่ตื่นพรากจากสถาน ให้ลุกขึ้นรับประทานโภชนา เผื่ออะไรมันขาดจะเรียกหา จงอุตส่าห์ตั้งใจระไวระวัง นางน้องแก้วเจ้าจงกินเมื่อภายหลัง เขาจะรังเกียจใจดูไม่ดี
๏ เกิดเป็นหญิงให้เห็นว่าเป็นหญิง เป็นหญิงครึ่งชายครึ่งอย่าพึงใจ แม้นผัวเดือดเจ้าจงดับระงับไว้ เขาเป็นไฟเราเป็นน้ำค่อยพรำพรม อันโมโหโทโสไม่อดได้ ที่ชาวบ้านท่านไม่รู้จะรู้ความ เอาใจผัวผัวจะรักเจ้าหนักหนา แม้นผัวทุกข์ขุกไข้ไม่เสบย จงแย้มสรวลชวนปลอบให้ชอบชื่น ค่อยถนอมกล่อมเกลี้ยงเลี้ยงฤทัย จะพูดจาสารพัดประหยัดปาก ความสิ่งไรในจิตจงปิดงำ การสิ่งไรที่ชั่วผัวเขาห้าม อย่าดึงดื้อถือตนเป็นคนเชือน
๏ แม้นพิโรธโกรธขึ้งกับภัสดา พึ่งข่มขืนกลืนไว้ในอุรัง จึงจะว่านารีมีความคิด ถึงใครรู้อยู่ว่าคมต้องชมเรา การนินทาด่าผัวนั้นชั่วถ่อย ถึงร้างหย่าหาใหม่วิสัยมี บ้างทำกลัวตัวสั่นแต่ต่อหน้า ครั้นผัวเดินเกินเลยเฉยเฉียดไป ทำเสงี่ยมเจียมตัวผัวไม่เห็น ครั้นว่าเขาเข้าใจรู้ไหวพริบ
๏ บางนารีที่เป็นนางใจร้ายกาจ สำรากก้องร้องแทรกแหกกระแซง ขู่คำรนบ่นว่าด่าประชด ลุอำนาจไม่อาจขยาดตัว ทรมานภัสดาน่าสังเวช ยังมิหนำซ้ำป่าวเหล่านารี ข้างฝ่ายผัวใจดีมิได้ว่า ดูเหมือนแม่กับลูกผูกขึ้นชู ช่างกระไรใจคอมันอดได้ จึงยอมตัวกลัวเมียจนหัวมุด เหมือนเช่นเราแล้วไม่ต้องให้ตีตบ จะถีบถองเสียให้ยับไล่ขับกัน
๑___สุภาษิตซึ่งประดิษฐ์มาไว้นี้ ใช่จะแกล้งแต่งคำมารำพัน จะร่ำไปสักเท่าไรก็ไม่หมด อุตส่าห์ตรองตริตรึกนึกจำเนียร พอเป็นเรื่องสำหรับดับทุกข์โทษ เป็นตำหรับแบบฉบับไปยืดยาว ข้อไหนชั่วแล้วอย่ามัวไปขืนทำ เก็บประกอบเอาแต่ชอบในเรื่องความ อย่าฟังเปล่าเอาแต่กลอนสุนทรเพราะ ไว้เป็นแบบสอนตนพ้นราคี ให้สุขีศรีเมืองเลื่องลือฟุ้ง เป็นที่ชื่นเช่นอย่างนางสีดา
อย่าทอดทิ้งกริยาอัชฌาสัย ใครเขาไม่สรรเสริญเมินอารมณ์ อย่าพอใจขึ้นเสียงเถียงประสม แม้นระดมขึ้นทั้งคู่จะวู่วาม ความในใจก็จะดังออกกลางสนาม อย่าทำตามใจนักมักจะเคย หมั่นนำพาการเรือนอย่าเชือนเฉย อย่าวายเวยลามลวนให้กวนใจ เห็นเริงรื่นหัทยาจึงปราศรัย แม้นสิ่งไรเขาไม่ชื่นอย่าขืนทำ อย่าพูดมากเติมต่อซึ่งข้อขำ อย่าควรนำแนะออกไปนอกเรือน ประพฤติตามแบบแผนให้แม้นเหมือน จะเอ่ยเอื้อนโอภาให้น่าฟัง
อย่านินทาว่าผัวตัวลับหลัง อุตส่าห์บังกลบเกลื่อนที่เงื่อนเงา รู้ปกปิดมิดโทษไม่โฉดเขลา หนึ่งผัวเขาเล่าก็เห็นว่าเป็นดี เป็นคนน้อยปัญญาเสียราศี ชายที่ดีรู้กำพืดก็จืดไป ถึงตีด่าก็นิ่งไม่ติงไหว ก็ด่าให้ไม่ดังตั้งกระซิบ ดูเหมือนเช่นปากว่าตาขยิบ ก็ต้องริบต้องร้างระคางแคลง
หมิ่นประมาททุ่มเถียงส่งเสียงแข็ง ตะคอกแกล้งข่มขี่ให้ผัวกลัว ให้สามีอัปยศลงหดหัว มัดมือผัวผูกแขนแค่นเฆี่ยนตี ดูเหมือนเปรตเวทนาน่าบัดสี ที่ไม่มีภัสดาให้มาดู นิ่งให้เมียเฆี่ยนด่าน่าอดสู มิได้สู้รบรับสัประยุทธ์ ดูเหมือนไม่มีจิตผิดบุรุษ น้อยมนุษย์ที่จะเป็นได้เช่นนั้น คงสู้รบโต้เต็มให้เข้มขัน ร้างหย่ามันเสียให้ค้างอยู่กลางคัน
ล้วนแต่มีเยี่ยงอย่างดังเสกสรร คนทุกวันอย่างนี้มีอาเกียรณ์ ขี้เกียจจดเหน็ดเหนื่อยเมื่อยมือเขียน ตั้งความเพียรผูกข้อต่อเรื่องราว เป็นประโยชน์แก่สตรีที่สวยสาว ในเรื่องราวสุภาษิตลิขิตความ จงจดจำบุญบาปอย่าหยาบหยาม ประพฤติตามห้ามใจเสียให้ดี จงพิเคราะห์คำเลิศประเสริฐศรี กันบัดสีคำค่อนคนนินทา หอมจรุงกลิ่นกลั้วทั่วทิศา ในใต้หล้าหมายประคองตัวน้องเอย
2.สุภาษิตสวัสดิรักษา
ตามพระบาลีเฉลิมให้เพิ่มพูน จะปรากฏเกิดลาภไม่สาบสูญ ให้เพิ่มพูนภิญโญเดโชชัย ตามคติโบราณท่านขานไข ตื่นนอนให้ห้ามโมโหอย่าโกรธา เสกวารินด้วยพระธรรมคาถา ถ้วนสามคราจึงชำระสระพระพักตร์ จะถาวรพูนเกิดประเสริฐศักดิ์ อยู่พระพักตร์แต่ทิวาเวลากาล สถิตที่วรองค์ให้สรงสนาน จะสำราญโรคาไม่ราคี ฝ่ายเบื้องบาทซ้ายขวาเป็นราศี ห้ามสตรีอย่าให้พาดบาทยุคล เจริญฤทธิ์ชันษาสถาผล ไม่ขาดคนรักใคร่เวียนไปมา บรรเท่าทุกข์ปรากฏด้วยยศถา ทั้งชันษาทรุดน้อยถอยทุกปี ฯ
๏ อนึ่งพระองค์ทรงเจริญเพลินถนอม ภิรมย์รสอตส่าห์สรงพระคงคา
๏ อนึ่งวันชำระสระพระเกล้า ตัดเล็บวันพุธจันทร์กันจังไร
๏ อนึ่งภูษาผ้าทรงณรงค์รา วันอาทิตย์สิทธิโชคโฉลกดี เครื่องวันจันทร์นั้นควรสีนวลขาว อังคารม่วงช่วงงามสีครามปน เครื่องวันพุธสุดดีด้วยสีแสด วันพฤหัสจัดเครื่องเขียวเหลืองดี วันเสาร์ทรงดำจึงล้ำเลิศ หนึ่งพาชีขี่ขับประดับงาม
๏ อนึ่งว่าถ้าจะลงสรงสนาน พระพักตร์นั้นผันล่องตามคลองไป อย่าผินหน้าฝ่าฝืนขึ้นเหนือน้ำ เมื่อสรงน้ำสำเร็จเสร็จธุระ
๏ อนึ่งวิชาอาคมถมถนำ จึงศักดิ์สิทธิ์ฤทธิรณพ้นไพริน
๏ อนึ่งสุนัขมักเฝ้าแต่เห่าหอน เสียสง่าราศีมักมีภัย อนึ่งเขฬะอย่าถ่มเมื่อลมพัด อนึ่งพบปะพระสงฆ์ทรงศีลา อนึ่งอย่าว่าแดดแลลมฝน เมื่อเช้าตรู่สุริยงจะลงลับ อนึ่งเล่าเข้าที่ศรีไสยาสน์ เป็นนิรันดร์สรรเสริญเจริญพร
อย่าให้หม่อมห้ามหลับทับหัตถา เจริญราศีสวัสดิ์ขจัดภัย ฯ
อังคารเสาร์สิ้นวิบัติปัดไถม เรียนสิ่งใดวันพฤหัสสวัสดี ฯ
ให้มีครบเครื่องเสร็จทั้งเจ็ดสี เอาเครื่องสีแดงทรงเป็นมงคล จะยืนยาวชันษาสถาผล เป็นมงคลขัตติยาเข้าราวี กับเหลือบแปดปนประดับสลับสี วันศุกร์สีเมฆหมอกออกสงคราม แสนประเสริฐเสี้ยนศึกจะนึกขาม ให้ต้องตามสีสันจึงกันภัย ฯ
ทุกห้วยธารเถื่อนถ้ำแลน้ำไหล ห้ามมิให้ถ่ายอุจจาร์ปัสสาวะ จะต้องรำเพรำพัดซัดมาปะ คำนับพระคงคาเป็นอาจิณ ฯ
เวลาค่ำควรคิดเป็นนิจศีล ให้เพิ่มภิญโญยศปรากฏไป ฯ
อย่าขู่ค่อนด่าว่าอัชฌาสัย คนมิได้ยำเยงเกรงวาจา ไปถูกสัตว์เสื่อมมนต์ดลคาถา ไม่วันทาถอยถดทั้งยศทรัพย์ อย่ากังวลเร่งวันให้พลันดับ จงคำนับสุริยันพระจันทร อย่าประมาทหมั่นคำนับลงกับหมอน คุณบิดรมารดาคุณอาจารย์ ฯ
๏ อนึ่งเครื่องผูกลูกสะกดตระกรุดคาด เครื่องอาวุธสุดห้ามอย่าข้ามกราย อนึ่งวันจันทร์คราสตรุษสารทสูรย์ ทั้งวันเกิดเริดร้างให้ห่างไกล แม้นสตรีมีระดูอย่าอยู่ด้วย มักเกิดมีฝีพองเป็นหนองพุ
๏ อนึ่งนั้นวันกำเนิดเกิดสวัสดิ์ อายุน้อยถอยเลื่อนทุกเดือนปี อนึ่งบรรทมถ้าลมคล่องทั้งสองฝ่าย ข้างขวาคล่องต้องกลับทับซ้ายมา อนึ่งว่าถ้าจะจรแลนอนนั่ง คือคุณผีปิศาจอุบาทว์ยักษ์
๏ ขอพระองค์จงจำไว้สำเหนียก สำหรับองค์พงศ์กษัตริย์ขัตติยา บทโบราณท่านทำเป็นคำฉันท์ จึงกล่าวกลับซับซ้อนเป็นกลอนไว้ สนองคุณมุลิกาสามิภักดิ์ แม้นผิดเพี้ยนเปลี่ยนเรื่องเบื้องโบราณ
เข้าไสยาสน์ยามหลับทับฉลาย อย่านอนซ้ายสตรีมักมีภัย วันเพ็ญบูรณ์พรรษาอัชฌาสัย ห้ามมิให้เสนหาถอยอายุ ถ้ามิม้วยก็มักเสียจักขุ ควรทำนุบำรุงองค์ให้จงดี ฯ
อย่าฆ่าสัตว์เสียสง่าทั้งราศี แล้วมักมีทุกข์โศกโรคโรคา พระบาทซ้ายอย่าพาดพระบาทขวา เป็นมหามงคลเลิศประเสริฐนัก สำเนียงดังโผงเผาะเกาะกุกกัก ใครทายทักถูกฤทธิ์วิทยา ฯ
ดังนี้เรียกเรื่องสวัสดิรักษา ให้ผ่องผาสุกสวัสดิ์ขจัดภัย แต่คนนั้นมิใคร่แจ้งแถลงไข หวังจะให้เจนจำได้ชำนาญ ให้สูงศักดิ์สืบสมบัติพัสถาน ขอประทานอภัยโทษได้โปรดเอยฯ
3.สุภาษิตเพลงยาวถวายโอวาท
๏ควรมิควรจนจะพรากจากสถาน จึงเขียนความตามใจอาลัยลาน ด้วยขอบคุณทูลกระหม่อมถนอมรัก เสด็จมาปราศรัยถึงในกุฎี ทั้งการุณสุนทราคารวะ ขอพึ่งบุญมุลิกาฝ่าละออง ด้วยเดี๋ยวนี้มิได้รองละอองบาท ต่อถึงพระวยาอื่นจักคืนมา อย่ารู่โรคโศกเศร้าเหมือนเขาอื่น มธุรสชดช้อยให้พลอยเพลิน ไหนจะคิดพิศวงถึงองค์ใหญ่ มิเจียมตัวกลัวพระราชอาชญา พาเที่ยวชมยมนามหาสมุทร ต่อรอนรอนอ่อนอับพยับลง แต่ครั้งนี้วิบากจากพระบาท มิสูญลับดับจิตชีวิตยัง แม้นไปทัพจับศึกก็นึกมาด สู้อาสากว่าจะตายวายชีวี ขอฉลองสองพระองค์ดำรงรักษ์ ให้ยืนเหมือนเดือนดวงพระสุริยัน
เกาะมันนอกรีสอร์ท
เลอวิมาน
บทละคร อภัยนุราช อภัยนุราช
ท่านสุนทรภู่ได้แต่งบทละครเพียงเรื่องเดียวเท่านั้น คือ เรื่องอภัยนุราช เพื่อถวายพระองค์เจ้า ดวงประภา พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเรื่องของท้าวอภัยนุราช กษัตริย์ครองเมืองรมเยศร ครั้งหนึ่งทรงต้องการออกประพาสป่า แต่ไม่ยอมเซ่นสังเวยแสดงความเคารพต่อผีป่าเสียก่อน และได้กล่าวลบหลู่ดูถูก ผีป่าจึงดลบันดาลให้ท้าวอภัยนุราชต้องเสียบ้านเสียเมือง พร้อมทั้งพระนางทิพยมาลีพระมเหสี พระอนันต์พระโอรส และวรรณาพระธิดา ดังที่จะคัดมาตอนหนึ่ง ดังต่อไปนี้
ประเภทบทเสภา มีดังนี้ 1. บทเสภา ขุนช้างขุนแผน ตอน กำเนิดพลายงาม 2. บทเสภา พระราชพงศาวดาร
1.บทเสภา ขุนช้างขุนแผน ตอน กำเนิดพลายงาม
เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดเกล้าฯ ให้ชำระเสภาขุนช้างขุนแผน ได้ทรงประชุมกวีเอกสมัยนั้นช่วยกันแต่งคนละตอนสองตอน สุนทรภู่ก็ได้รับมอบหมายให้ร่วมแต่งด้วย และท่านคงต้องแต่งอย่างสุดฝีมือ เพราะถือเป็นการประกวด ประขันฝีปากกันอย่างเต็มความสามารถ เรื่องขุนช้างขุนแผนนี้ ถือว่าเป็นเพชรเม็ดงามเม็ดหนึ่งของวรรณกรรมไทย ด้วยอุดมไปด้วย คุณค่าทางวรรณศิลป์อย่างครบถ้วน ทั้งความประณีตบรรจงในการแต่ง กระบวนกลอนเล่นสัมผัสอย่างไพเราะและมีเนื้อความดีตลอดเรื่อง สอดแทรกแง่คิดเกี่ยวกับชีวิต และสามารถสร้างอารมณ์สะเทือนใจแก่ผู้อ่านให้เห็นภาพและซาบซึ้งไปกับตัวละครได้อย่างดีเยี่ยม เนื้อเรื่องตอนนี้เริ่มจากนางวันทองมาอยู่กับขุนช้าง ส่วนขุนแผนถูกจำคุกอยู่ที่เมืองหลวง ขณะนั้นนางวันทอง มีครรภ์ เมื่อครบสิบเดือน จึงได้ให้กำเนิดบุตรชาย นางให้ชื่อลูกว่า พลายงาม พลายงามยิ่งโตก็ยิ่งงาม หน้าตาละม้ายคล้ายพ่อ คือขุนแผน จนอายุได้เก้าขวบ ขุนช้างรู้ว่าไม่ใช่ลูกของตน จึงลวงไปทำร้าย และเอาท่อนไม้ทับจะให้ตาย ขุนช้างทิ้งพลายงามไว้ในป่า แต่พรายของขุนแผนช่วยไว้ได้
พรายของขุนแผนมากระซิบบอกนางวันทองให้ทราบเรื่องที่ขุนช้างจะฆ่าพลายงาม นางจึงรีบออกไปตามหาลูก
พลายงามร้องไห้เล่าให้แม่ฟังเรื่องที่ถูกขุนช้างทำร้าย นางจึงบอกความจริงแก่ลูกว่า บิดาที่แท้จริงคือขุนแผน ขณะนั้นถูกจำคุกอยู่ที่กรุงศรีอยุธยา ย่าของพลายงามชื่อนางทองประศรี อยู่ที่วัดเชิงหวายเมืองกาญจนบุรี เมื่อเกิดเรื่องเช่นนี้ พลายงามคงอยู่บ้านกับมารดาต่อไปไม่ได้ วันทองตัดสินใจนำลูกไปฝากไว้ที่วัดก่อน
นางวันทองพาพลายงามไปฝากไว้กับสมภารชื่อขรัวนาค คืนนั้นเป็นครั้งแรกที่พลายงามอยู่ห่างบ้าน ทั้งใจยังหวั่นหวาดกับเรื่องร้ายที่เกิดขึ้น พลายงามนอนไม่ใคร่หลับตลอดคืน
วันรุ่งขึ้น นางวันทองจัดของไปรับลูกที่วัด แล้วพาไปส่งที่ท่าเกวียน ให้พลายงามเดินทางไปหาย่าทองประศรี ที่เมืองกาญจนบุรี เพราะลำพังนางวันทองคงไม่สามารถคุ้มครองลูกจากขุนช้างได้ สองแม่ลูกอำลากันอย่างเศร้าสร้อย
พลายงามเดินทางตามลำพัง แวะพักค้างคืนที่วัดต่างๆ ระหว่างทาง จนมาถึงเมืองกาญจนบุรี ได้ขึ้นไป ปีนต้นมะยมเล่น โดยมิได้รู้ว่ามาถึงบ้านย่าแล้ว นางทองประศรีออกมาไล่ทุบตี จนเมื่อไต่ถามกันจึงรู้ว่าเป็นหลาน นางทำพิธีสมโภชรับขวัญ แล้วพาไปหาขุนแผนที่กรุงศรีอยุธยา พลายงามเล่าเรื่องขุนช้างให้พ่อฟัง ขุนแผนโกรธมาก จะไปฆ่าขุนช้าง แต่นางทองประศรีห้ามไว้ และเตือนสติต่างๆ นานา ขุนแผนจึงค่อยสงบลง และฝากฝังลูกไว้กับย่า ให้ตั้งใจเรียนเขียนอ่าน
ลูกเห็นแต่แม่คุณค่อยอุ่นใจ อันตำรับตำราสารพัด ถ้าลืมหลงตรงไหนไขออกดู แล้วลูบหลังสั่งความพลายงามน้อย รู้สิ่งไรไม่สู้รู้วิชา
ช่วยสอนให้พลายงามเรียนความรู้ลูกเก็บจัดแจงไว้ที่ในตู้ ทั้งของครูของพ่อต่อกันมา เจ้าจงค่อยร่ำเรียนเขียนคาถา ไปเบื้องหน้าเติบใหญ่จะให้คุณ
นางทองประศรีจึงพาพลายงามกลับ พลายงามอาศัยอยู่กับนางทองประศรีที่กาญจนบุรี ได้ร่ำเรียนหนังสือ และคาถาอาคมจนแตกฉานไม่ด้อยกว่าขุนแผน
จนเมื่อพลายงามอายุได้สิบสามปี นางทองประศรีจึงได้จัดพิธีโกนจุกตามประเพณี
วันรุ่งขึ้น พลายงามก็เดินทางเข้ามากรุงศรีอยุธยา เมื่อขุนแผนได้พบพลายงามก็ดีใจ ซักไซ้ไต่ถามดูก็ทราบว่า มารดาตนสั่งสอนพลายงามมาอย่างดี จึงนำไปฝากฝังกับจมื่นศรีเสาวรักษ์ราชให้ช่วยพาไปถวายตัว จมื่นศรีพิจารณา พลายงามเห็นเป็นเด็กฉลาด จึงรับไว้ในบ้านเหมือนเป็นนักเรียนประจำ แนะนำสั่งสอนให้ศึกษาหาความรู้เพิ่มเติมไว้อีก ในระหว่างที่พักอยู่ที่บ้าน
นอกจากจะสอนวิชาความรู้แล้ว จมื่นศรียังให้พลายงามตามหลังเข้าวัง เพื่อศึกษาแนวทางและวิธีปฏิบัติตนด้วย
เมื่อจมื่นศรีฯ เห็นว่า พลายงามมีวิชาความรู้ครบถ้วนจบหลักสูตร กิริยามารยาทเป็นที่พอใจ สมควรเข้ารับราชการได้ ก็พาพลายงามถวายตัวต่อพระมหากษัตริย์
ด้วยผลกรรมดลพระทัยสมเด็จพระพันวษา พลายงามจึงยังไม่ได้เข้ารับราชการในครั้งนี้
ระยองรีสอร์ท
หินสวยน้ำใส รีสอร์ท
2.บทเสภา พระราชพงศาวดาร
นอกจากท่านสุนทรภู่จะแต่งนิราศและนิทานไว้มากมายแล้ว ยังปรากฏว่าท่านได้แต่งบทประพันธ์อื่นๆ ไว้อีก ได้แก่ สุภาษิตต่างๆ บทละคร บทเสภา และบทเห่กล่อม สวัสดิรักษาคำกลอน น่าจะแต่งขึ้นในช่วงที่ท่านรับราชการเป็นขุนสุนทรโวหาร เพื่อถวายแก่เจ้าฟ้า อาภรณ์ ส่วนเพลงยาวถวายโอวาท แต่งขึ้นถวายเจ้าฟ้ากลางและเจ้าฟ้าปิ๋ว ในราว พ.ศ. ๒๓๗๑ - ๒๓๗๒ เรื่องอภัยนุราช เป็นบทละครเพียงเรื่องเดียวของท่าน ประพันธ์ขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๔ เพื่อถวายพระองค์เจ้าดวงประภา พระธิดาในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าฯ ปัจจุบันนี้หาอ่านได้ยากยิ่งนัก ด้วยไม่ได้พิมพ์เผยแพร่มานาน สำหรับบทเห่กล่อมพระบรรทม อาจารย์ปราณี บุญชุ่ม และอาจารย์มณฑนา วัฒนถนอม ได้กล่าวถึงบทเห่กล่อมไว้อย่างน่าฟัง ในหนังสือ "อนุสรณ์สุนทรภู่ ๒๐๐ ปี" จนผู้จัดทำไม่บังอาจจะเขียนขึ้นใหม่ จึงขออนุญาตนำบทความที่กล่าวถึงนี้ มาเล่าสู่กันฟัง ดังนี้ "บทเห่กล่อมโดยทั่วไปแต่งขึ้นเพื่อร้องขับกล่อมให้เด็กหลับ แม้ว่าเด็กจะเยาว์วัย ยังไม่สามารถเข้าใจความหมายของเนื้อเพลงก็ตาม แต่เด็กก็เข้าใจความรู้สึกของผู้เห่กล่อมว่ารักใคร่และเอ็นดูตน เด็กจะเกิดความอบอุ่นใจและหลับไปอย่างมีความสุข บทเห่กล่อมของสามัญชน จะแต่งตามความรู้สึก ความคิด หรืออื่นๆ ตามแต่ผู้เห่กล่อมจะนึกอะไรได้ก็ร้องเป็นทำนอง อาจมีเนื้อร้องในทำนองปลอบขวัญ ให้ความอบอุ่น หรือบางทีก็มีขู่ให้กลัวบ้างก็มี มีการจดจำบทร้องเห่กล่อมกันต่อๆ มา สำหรับบทเห่กล่อมพระบรรทมสำหรับเจ้านายก็เช่นเดียวกัน กวีนำเอาเนื้อความจากเรื่องในวรรณคดีบ้าง เรื่องราว ตำนานต่างๆ บ้าง มาผูกเป็นเนื้อร้อง โดยใช้คำประพันธ์ประเภทกาพย์ กลอน เพื่อไว้เห่กล่อมพระราชโอรส ธิดา ของพระมหากษัตริย์ หรือเจ้านายชั้นสูง เนื้อร้องบทเห่กล่อมไม่กำหนดเรื่องราวเป็นแบบแผน แต่จะมีเนื้อหาสะท้อนให้เห็นสิ่งต่างๆ ที่เป็นวัฒนธรรมหรือสิ่งแวดล้อม ตามสภาพท้องถิ่นนั้น" บทเห่กล่อมเหล่านี้ เชื่อว่าสุนทรภู่แต่งถวายสำหรับขับกล่อมหม่อมเจ้าในพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ กับพระเจ้าลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว และเมื่อสุนทรภู่ถึงแก่กรรมแล้ว บทเห่กล่อมนี้ได้ใช้กล่อมบรรทมพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตลอดรัชกาลที่ ๔ ด้วย
ประเภทบทเห่กล่อม มีดังนี้ 1.บทเห่กล่อม เรื่องพระอภัยมณี 2.บทเห่กล่อม เรื่องนางกากี 3.บทเห่กล่อม เรื่องโคบุตร 4.บทเห่กล่อม เรื่องจับระบำ
1.บทเห่กล่อมเรื่องพระอภัยมณี บทเห่กล่อมเรื่องพระอภัยมณี มีทั้งสิ้น ๘ ช่วง แต่ละช่วงนำมาจากเรื่องราวบางตอนของเนื้อเรื่อง ได้แก่
ช่วงที่ ๑
เห่เอยเห่ละห้อย แรมสำนักตำหนักจันทน์ ให้อาดูรพูนเทวศ ได้เห็นพักตร์ลักขณา ชมแท่นทองที่รองทรง หอมหวนยวนยี เผยพระแกลแลกระจ่าง ทรงกลดรจนา อนาถหนาวเศร้าสร้อย นึกเห็นเมื่อเล่นสวน เนตรขนงวงวิลาศ พระกรรณแก้วแววตา สองกรก็อ่อนชด ปรางประพระสุคนธ์ ทรวดทรงพระองค์อ่อน โกมุทบุษบัน โอฐสะอาดดังชาดจิ้ม เมื่อเนตรน้องมาต้องตา แสนรักสลักอก จะใคร่อุ้มพุ่มพวง ผิวเหลืองระเรืองรอง แม้นสมรักจะลักพา ดูเนื้อน่วมอยู่นุ่มนิ่ม แม้นลมดีจะคลี่ใบ จะปลอบประโลมโฉมฉาย แย้มสรวลยวนยี มีต่างต่างกลางทะเล ฝูงกระโห้ทั้งโลมา กุ้งกั้งแลมังกร นาคราชผาดผัน วาฬใหญ่ขึ้นไล่คู่ เงือกงูดูคะนอง กริวกราวก็เต้าตาม คลาเคล้าสำเภาจร เกาะใหญ่ไม้ชะอุ่ม เหมือนจอกน้อยลอยเรียง นิ่งนึกจนดึกดื่น เคลิ้มระงับหลับไป
เห่เอยเห่กล่าว องค์สุวรรณมาลี กับสินสมุทรสุดสวาท อยู่เขารุ้งปลายทุ่งนา แบ่งส่วนกุศลผลบุญ สาวสุรางค์นางชี ตัดรักชักประคำ เงียบสงัดวัดวา ชนีน้อยห้อยโหย จิ้งจอกออกหอน เริงร้องซ้องแซ่ น่าดูเป็นคู่เคียง แม่นกกกกอด แจ้วแจ้วแก้วกะลิง นั่งชมโสมนัส พลบค่ำย่ำฆ้อง หอมดอกไม้ใกล้กุฏิ ยี่หุบบุบณา เย็นยะเยียบเงียบสงัด หึ่งหึ่งผึ้งภมร นิ่งระงับหลับตา ถึงหอมระรื่นไม่ชื่นชม
เห่เอยพระราชบุตร กับอรุณรัศมี แย้มสรวลชวนกัน พูดเล่นเจรจา แขไขไตรตรัส ร่อนเร่ในเมฆี ถ้าเช่นนี้พี่เหาะได้ ค่อยสอดกรช้อนตระกอง เย็นชื่นดื่นดึก ชวนพระน้องร้องสักรวา โอ้ว่าเจ้าการะเกด น้องห้ามไว้ก็ไม่ฟัง รู้สึกตัวกลัวกรรม เดือนส่องต้องศิลา ด้วยเขารุ้งรุ่งเรือง แวมสว่างพร่างพราว พร่างพร่างน้ำค้างเหยาะ ดาวก็เคลื่อนเดือนก็คล้อย เย็นยะเยียบเงียบสงัด พระเพลินจิตไม่นิทรา เดือนส่องผ่องเพียง หลับสนิทจะพิศไหน นวลหน้าเหมือนการะเกด ถึงนางสวรรค์ชั้นฟ้า ชายใดแม้นได้นุช ยิ้มเยื้อนเหมือนจะชวน พิศเพ่งเล็งดูเดือน ฟ้าขาวดาวประกาย เสียงดุเหว่าเร่าร้อง ไก่กระชั้นขันขาน เหมหงส์บุหรงร้อง กลระฆังก็ดังเอง ลมว่าวหนาวชื้น งีบระงับหลับไหล
เห่เอยหน่อกษัตริย์ บวชเล่นเล่นก็เป็นชี แอบชะอ้อนนอนเพลา พรหมจรรย์จรรยา พระเจ้าลุงพรุ่งนี้ หลวงป้าไม่ว่าไร ถามเท่าไรก็ไม่ตรัส กลัวป้าอุตส่าห์ทำ ลืมมนต์เสียหมดสิ้น รสสุคนธ์มณฑา รื่นรื่นชื่นแช่ม ให้หวิวหวิวหิวโหย ประหลาดเหลือเมื่อไร เสียงหริ่งหริ่งที่กิ่งรัง จักรจั่นสนั่นเสนาะ กระดึงดังหงั่งเหง่ง ครั้นเย็นย่ำน้ำค้าง ลมเชยรำเพยพา
เห่เอยเห่กล่าว โฉมลเวงวัณฬา เลี้ยวหลงวงเดิน แลเหลียวเปลี่ยวใจ เห็นแต่สัตว์จัตุบาท เสือสิงห์วิ่งทะยาน นางหลีกลัดดัดเดิน ให้หิวโหยโรยกำลัง แลดูพระสุริย์ฉาย สุดสังเกตเขตแขวง แลขวาเป็นป่าชัฏ ล้วนป่าสูงยูงยาง เป็นโกรกกรวยห้วยธาร ฝูงปักษาเที่ยวหากิน แจ้วแจ้วแก้วพลอด กระลุมภูเป็นคู่เคียง ฝูงอิลุ้มคุ่มขาบ นกออกเอี้ยงเคียงคับแค โพรโดกนั้นโอกเสียง กินปลีเปล้าเขาไฟ ไก่ฟ้าพระยาลอ นกอุลอคลอเคียง ฝูงยางกรอกดอกบัว เบญจวรรณขันขาน คุลาโห่โกกิล เรียงจับสลับสลอน บ้างเวียนวิ่งบนกิ่งไม้ ชมเพลินเดินพลาง บาระบูนขุนแผน ตัวเขียวเหยี่ยวตะไกร ที่เงื้อมเงาเขาสูง ปีกเจ้าอ่อนร่อนลง นกยูงเป็นฝูงฟ้อน กรีดกรายชะม้ายเมียง สาลิกาสุวาที เหมือนนกเลี้ยงในเวียงวัง โอ้อกระหกระเหิน ม้าเลี้ยวหลงวงวน ป่าระหงดงดึก หอมระรื่นชื่นฤทัย แก้วกุหลาบอังกาบแกม สร้อยฟ้าน่าชม บ้างบานตูมเป็นพุ่มพวง ทั้งพระพายชายไชย ทั้งรวยรินอินจันทน์ เพลินพระทัยไคลคลา ครั้นถึงธารสะอ้านสะอาด จิ้งจอกออกเห่าหอน เสียงชะนีวิเวกโหวย วังเวงน่าเกรงกลัว เห็นที่แท่นแผ่นผา ลงจากม้าคลาไคล ด้วยล้าเลื่อยเหนื่อยนัก แล้วทรงเปลื้องสะไบกรอง ค่อยเอนองค์ลงบนอาสน์ ให้หิวโหยโรยรา เสียงจังกรีดกริ่ง เคลิ้มระงับหลับไป
เห่เอยเห่บท พระอภัยมณี บุษบกกระจกกระจ่าง คลุมประทมห่มองค์ แม่ยอดหญิงพริ้งเพริศ จะสะกิดก็ติดฝา ยืนยิ้มอยู่ริมรถ หรือระงับหลับไหล นิ่งนึกเห็นดึกนัก คิดจะใคร่ไถ่ถาม ยามประชวรกวนจิต จึงถอยหลังรั้งรา พระถามธิดาสุลาลี เขาบอกว่าหลับก็กลับไป ผลักผลักสลักติด เสียงจังหรีดกระกรีดร้อง เกาะเกาะพระเคาะแกล พี่มาแล้วนะแก้วตา เย็นยะเยียบเงียบสำเนียง เสน่หาอาลัย กลับมานั่งบังกาย พร่างพร่างกลางดง พอเดือนเที่ยงเสียงผึ้ง ทุกเงื้อมเขาเหงางึม พี่อุตส่าห์มาด้วย หรือน้องแก้วแววตา ไม่ขออยู่จะสู้ม้วย กอดพระกรถอนฤทัย เย็นยะเยียบเงียบสงัด รวยรินกลิ่นขจร ลั่นทมนมสวรรค์ สร้อยฟ้าสารภี ทั้งยมโดยโรยริน เหมือนกลิ่นเนื้อเจือจันทน์ ไฉนดีเจ้าพี่เอ๋ย อุตส่าห์ตามทรามวัย เพราะฝาติดอยู่นิดเดียว เขม้นมองที่ช่องฝา
เห่เอยเห่เพลง ทำหลับไหลไสยา แลเห็นองค์พระอภัย ทำความเพียรเวียนวง ช่างซื่อสุดบุรุษใด ช่างง่วงเหงาเฝ้าละเมอ เห็นประจักษ์ว่ารักจริง มิตอบถ้อยจะน้อยใจ ทั้งรักแค้นแสนเสียดาย ทำประชวรครวญคราง ถึงไหนแล้วนะแก้วตา เข้าป่าสาลวัน เจ้าแม่เอ๋ยเคยนั่ง ให้กลุ้มกลัดในหทัย ลมว่าวก็เฝ้าพัด กลางไพรใครเลย ทั้งน้ำค้างก็ช่างสาด ถึงสุวรรณบรรจถรณ์ ชะกระไรพระจันทร์ ฤๅลับเงาภูเขาหลวง แลก็ไม่เห็นหน ดอกไม้ก็ไม่เบิกบาน เจ้าประดิษฐ์คิดขับ จะได้ระงับหลับไหล
เห่เอยธิดา รับสั่งบังคมคัล แกล้งประดิษฐ์คิดคำ โอ้ยามค่ำย่ำฆ้อง จะแลชมพนมพนัส ช่างมืดมิดทุกทิศา โอ้ว่าพระศศิธร แจ่มกระจ่างสว่างวง เห็นพักตราหล้าโลก โหยหวนนวลละออง ภุมรินบินค้อยค้อย มืดในก็จนใจ โอ้เอ็นดูแมงภู่น้อย ด้วยกลีบหุ้มพุ่มพวง ขอเทวัญในชั้นฟ้า ช่วยโปรยปรายสายฝน ลมโชยระโรยกลิ่น มณฑาผกากาญจน์ หอมประดู่อยู่ใกล้ใกล้ น้ำค้างพร่างสาดกระเซ็น หนาวลมจะห่มผ้า หนาวทรวงนะดวงใจ ถึงเสื้อสวมนวมหุ้ม หอมดอกไม้ที่ในดง แป้งสดรสรื่น เห็นอื่นอื่นไม่ชื่นตา
ท่านสุนทรภู่แต่งบทเห่กล่อมนี้ เพื่อถวายสำหรับกล่อมหม่อมเจ้าในพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ กับพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
3.เห่เรื่องโคบุตร
เป็นนิทานเรื่องแรกที่ท่านสุนทรภู่แต่งขึ้นเมื่อยังหนุ่ม ท่านได้นำตอนที่โคบุตรส่งสารรักถึงนางอำพันมาแต่งเป็นบทเห่ เป็นเรื่องที่สร้างความเพลิดเพลินอย่างมากแก่เด็ก และทำให้เด็กอยากรู้เรื่องราวในตอนต่อไปจนต้องหาหนังสือมาอ่านต่อ หรือให้ผู้ใหญ่เล่าให้ฟัง ดังจะคัดมาตอนหนึ่ง ดังต่อไปนี้
เห่เอยเห่ถวาย
ให้พระองค์ทรงฟัง
มีพระมิ่งมงกุฎ
ได้ข่าวพระธิดา
4.เห่เรื่องจับระบำ
บทเห่จับระบำมีเนื้อเรื่องแบ่งออกเป็น ๓ ตอน ได้แก่ ตอนแรกเป็นเรื่องราวของนางฟ้า และเทวดาพากันร่ายรำ ท่ามกลางสายฝนบนวิมานเขาไกรลาส ตอนที่ ๒ เป็นเรื่องของนางเมขลา นางฟ้าที่มีหน้าที่เฝ้ามหาสมุทรกำลังร่ายรำพร้อมกับนางฟ้าทั้งหลาย ตอนที่ ๓ เป็นเรื่องของนางเมขลามาเจอกกับรามสูร รามสูรนั้นมีขวานเป็นอาวุธ ทั้งสองได้มาเจอกันรามสูรได้ขว้างขวานใส่นางเมขลา แต่ด้วยฤทธิ์ของแก้วมณีทำให้พลาดไป ทำให้เกิดเป็นตำนานฟ้าแลบฟ้าร้อง บทเห่จับระบำนี้มีเนื้อหาเรื่องราวที่สนุกสนานเป็นที่ชื่นชอบของเด็กที่ได้ฟัง เนื่องจากเป็นเรื่องการต่อสู้ระหว่างยักษ์กับนางฟ้า เมื่อเด็กได้ฟังก็จะตื่นเต้นไปกับเนื้อเรื่องด้วย ดังจะคัดส่วนหนึ่งของตอนแรกมา ดังต่อไปนี้